Спорт машғулотининг назарий асослари

Микроцикллар структураси. Табиийки, мусобақа давридаги микроциклларнинг асосий формаси, юқорида айтиб ўтилган мусо-бақа микроцикли бўлади. Бироқ бу ерда барча микроцикллар бир хил эмас. Асосий мусобақалар ўтадиган кунларни ўз ичига олган микроцикллар ҳафталик юклама ҳажмининг камайиши ва машғу-лотларнинг энг кам миқдори билан характерланади. Кўпинча мусобақалар арафасида 2-3 кун, баъзан эса ундан ҳам кўп ҳажми каттароқ юкламалардан холи қилинади. Бу вақт, асосан, мусобақа бошланадиган пайтгача тиклаш ва «ўта тиклаш» эффекти бўлсин учун, фаол дам олиш ва ҳажми унча катта бўлмаган разминка машғулоти учун ажратилади.
Мусобақа олдидан қаторасига бир неча кун тўлиқ дам олиш одатда мақсадга мувофиқ деб ҳисобланмайди. Малакали спорт-чилар, агар улар ҳар кунги машғулотга одатланиб қолган бўлсалар (айтайлик, стайерларда бўлганидек), машғулотларни умуман тўхтатмасликлари мумкин, лекин кейинги кунлардаги бундай машғулотлар яқинлаштирувчи ҳарактерда ўтказилиши керак.
Юкламаларнинг ҳафталик ҳажми оширилган микроциклларда (айниқса, оралиқ босқичларда) машғулот кунларининг ўзи кўпа-йиши билан характерланади. Шунга яраша юкламалар ва дам олиш режими ҳам анча тиғиз бўлади. Шу билан бирга энг кўп куч - ғайрат талаб қиладиган мусобақалар ёки оширилган машғулот юкламаси микроцикллар кетидан келадиган юклама ташлаш микроцикл-ларидан ҳам фойдаланилади. Юклама ташлаш микроциклларида тахминан 3 кундан 5 кунгача вақт асосан хилма-хил машқларга ўтиш ва машғулот шароитини ўзгартириш йўли билан таъмин этиладиган фаол дам олишга ажратилади.
Бу тартибдаги ўтишлар, тажриба ҳамда врач кузатиш-ларининг маълумотларига қараганда (С.П.Летунов ва бошқалар-нинг фикрича) ўта машқ кўрганлик олдини олишнинг ва спорт фор-масини узоқ вақтгача сақлаб туришнинг энг муҳим шартларидан биридир.
ЎТИШ ДАВРИ


Машғулотнинг специфик функциялари. Ўтиш даври узлуксиз машғулот системасида ғоят ўзига хос бир звенодир. Бунда асосий машғулотлар фаол дам олиш характерига эга бўлади. Шу билан бирга бу машғулот паузаси ҳам, яъни машғулот жараёнидаги танаффус ҳам эмас. Машғулот давом эта-веради, лекин унинг формалари ва мазмуни анчагина ўзгаради. Мазкур давр машғулот кумулятив эффектининг ўта машқ билан чиниққанликка айланиб кетишига йўл қўймасликни, организмнинг функционал ва адаптацион имкониятларига оширилган талаблар қўйишдан ҳоли режимга етарли даражада узоқ ўтишни таъмин этиш учун киритилади. Шу билан бирга мазкур вақтда машқ билан чиниқ-қанликни маълум даражада сақлаб қолиш учун шароит яратилиши ва шу йыл билан спорт формасини ривожлантиришнинг икки цикли ўртасидаги ало-қадорлик таъминланиши зарур. Албатта, фаол дам олиш шароитида машқ билан чиниққанликни максимум даражада сақлашнинг иложи йўқ, бироқ машғулотнинг янги циклини аввалгига қараганда анча юқори дастлабки позицияда бошлашга имкон берадиган машқ билан чиниққанликни сақлаб қолиш мумкин ва зарурдир.
Жисмоний тайёргарлик ўтиш даврида илгари қўлга киритилган функционал ва морфологик ўзгаришларнинг мустаҳ-камланишини таъминлайди, айрим жисмоний фазилатларни қисман такомиллаштиради, мослашув имкониятларини тиклаб олишга кўмаклашади. Булар бари машғулотни оширилган юкламалар билан давом эттириш учун шарт-шароит яратади. Ўтиш давридан техник ва тактик тайёр эканликдаги айрим камчиликларни йўқотиш учун ҳам фойдаланилади. Бирмунча янги ҳаракат формаларини ўзлаштириб олиш ҳам мумкин (ёрдамчи характердаги машқларда). Бироқ буларнинг ҳаммаси мазкур даврнинг асосий вазифасига -фаол дам олишга халақит бермасагина тўғри бўлади. Ўтиш даври мобайнида машғулотларда ва мусобақаларда иштирок этиб орттирилган тажрибани чуқур тушуниб етиш, янада такомил топишга қаратилган вазифаларни белгилаб олиш керак. Ниҳоят, маънавий ирода тайёргарлиги соҳасида спортчининг эришилган ютуқларга ва бўлиши мумкин мағлубиятларга тўғри муносабатда бўлишини таъминлаш, фаол дам олиш ва кейинги режалар учун ижобий эмоционал ҳолат яратиш ғоят муҳимдир.
Ўтиш давридаги машғулотнинг характери биринчи навбатда ўтган даврларда берилган жамланган юкламалардан кейинги узоқ муддатли тиклаш жараёнларининг қонуниятларига, шунингдек, нисбатан юклама ташлаш шароитида машқ билан чиниққанликни сақлаб туриш қонуниятларига боғлиқдир.
Баъзи мутахассислар ўтиш даврига қарши чиқиб, унинг функ-цияларини машғулот микроциклларида юклама билан дам олишни узлуксиз алмашлаб туриш, шунингдек, бошқа даврлар давомида юкламалар катталиги билан машқлар характерини ўзгартириб туриш бемалол ўташи мумкин, деб даъво қиладилар. Бироқ, биринчидан, машғулот юкламалари фақат энг яқин «из» қолд-ирибгина қолмай, балки маълум шароитларда ўта машқ билан чиниққанликка айланиб кетадиган жамланган (кумулятив) деб аталган эффект ҳам беради. Иккинчидан, машғулот жараёнида фақат иш қобилиятини тиклаб олиш билан чекланиб қолмай, балки организмнинг адаптацион имкониятларини ҳам тиклаш керак. Бу эса машғулотни фақат тайёрлов ва мусобақа даврларидаги сингари ташкил этиладиган бўлса, ҳар ҳолда мумкин эмас.
Ўтиш даврини машқ билан чиниққанликни ўстириш суръатларини албатта секинлаштириб қўядиган ўзига хос бир зарурият деб қараш ҳам нотўғри бўлур эди. Чунки ўтиш даври рамкасида спорт формасининг вақтинча йўқотилиши кейинги ўсишнинг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Шунингдек, ҳозирча кам ўрганилган, лекин ниҳоятда қизиқарли бўлган яна бир ҳодисага, яъни нисбий юклама ташлашдан кейин машқ билан чиниққанликнинг ривожланиш суръати тезлашиб кетишига эътибор беришимиз лозим. Бу турдаги фактларни лаборатория тадқиқот-ларида ҳам (Б.С.Воронин), педагогика эксперимент шароитларида ҳам (В.П.Филин, Л.П.Матвеев ва бошқалар) кузатилган. Булар бари ўтиш даврининг тўлиқ машғулот циклидаги ажралмас босқич экани зарур қонуниятлигини кўрсатади.
Восита ва услублар составининг хусусиятлари. Умумий ва махсус тайёргарликнинг нисбати. Ўтиш даврида асосан фаол дам олиш машқ билан чиниққанликни сақлаш учун қўлланиладиган умумий жисмоний тайёргарлик воситалари арсеналидан олинган машқлар асосий ўрин эгаллайди. Бунда бир ҳолатдан иккинчисига ўтишларни кенг қўллаш йўли билан фаол дам олиш режими яратилади. Бу ишлаётган айрим мускул гуруҳларини алмаштириб туришдан кўра, кўпроқ бутун фаолият характерининг ўзгаришидир ва айрим мускул гуруҳлари ишининг формалари ва шарт-шароитларини чарчоқ ҳосил қилган асосий фаолиятдан кейинги тиклаш жараёнларини енгиллаштирадиган ва тезлаштирадиган қилиб алмашлаб туришдир.
Воситалар аниқ таркиби ғоят хилма - хил бўлади. Жумладан, туризм, ҳаракатли ўйинлар, спорт - кумаклашув гимнастикаси, қў-шимча спорт турларидаги машқлардан кенг қўллаш йўли билан фаол дам олиш режими яратилади. Ҳаракат фаолиятининг илгари ўзлаштирилган формаларидан ҳам, янги формаларидан ҳам фойда-ланиш мумкин. Бироқ бунда янги фаолият формалари унчалик кўп вақт ҳамда куч талаб этмайдиган бўлиши керак. Спортчига машғу-лот предметини танлаш ва алмашлаш учун ғоят кенг имкониятлар берилади. Фақат фаол дам олиш шартлари бузилмаса бас.
Бу, албатта, фаол дам олишнинг барча воситалари бирдек яхши ва уларни танлаш умуман спорт ихтисосига боғлиқ эмас, деган маънони билдирмайди. Бироқ барча ҳолларда ҳам бу воси-талар фақат бир маънода белгилаб қўйилмайди. Масалан, спорт-нинг бир хил турида ихтисослашаётган спортчилар фаол дам олишнинг ҳар хил формаларини танлашлари мумкин, спортнинг мутлақо бошқа - бошқа турларининг вакиллари эса, ўтиш даврини бир-бирига ўхшаган воситаларидан фойдаланиш асосида тузишлари мумкин. Масалан, гимнастикаси ҳам, сузувчи ҳам, боксчи ҳам бу даврни туристик саёҳатда ўтказиши, ўз ихтисосининг баъзи бир воситаларидан эса қўшимча равишда фойдаланиши мумкин. Туризм (пиёда, чанғида, қайиқда, велосипедда ва шу кабиларда) - машғулотнинг мазкур давридаги фаол дам олишни ташкил этиш-нинг универсал, кўп ҳолларда эса энг рационал воситаси ва услубидир.
Ўтиш даври бошланган заҳоти, одатда, мусобақа машқлари (танланган спорт туридаги) ва кўпроқ ишлатиб келинган махсус -тайёрлов воситалари бажарилмай қўйилади. Бунда асосан махсус тайёргарликнинг нисбатан маълум бир йўналишда таъсир кўрсатиши билан характерланадиган (эпчилликни ривожлантиради-ган, айрим мушак гурухларининг куч сифатини юксалтирадиган махсус - тайёрлов машқлари ва ҳоказо) воситалари қолади баъзан эса, танланган спорт турининг яхлит формаларига асосланган машқлар ҳам қўлланилади, бироқ бунда уларнинг куч ёки тезлик характеристикаси камайиш томонга ўзгаради (масалан, югурувчи-ларда ўртача интенсивликдаги югуриш, сузувчиларда ўртача интенсивликда сузиш ва ҳоказо). Спорт турининг яхлит форма-ларига асосланган машқлар ниҳоятда узоқ давом этадиган ишга кўникишни талаб қиладиган циклли спорт турлари учун типикдир.
Махсус тайёргарликнинг салмоғи анча камаяди. Бироқ умумий ва махсус тайёргарликнинг шу пайтдаги конкрет миқдор нисбати спорт турларининг хусусиятларига қараб анчагина кенг чегараларда тебраниши мумкин: 4:2 - 19:1.
Шундан кейин ўтиш даврининг спецификаси машғулот услубларини танлашда намоён бўлади. Спортчининг жисмоний ва психик фазилатларига қаттиқ талаблар қўйиладиган дам олиш интерваллари камайиб борадиган ва умуман қатъий интервалли такрорий машқлар, шунингдек, юкламани максимум даражасига етгунча зўрайтириб борадиган машқлар типидаги услублар бу давр учун тўғри келмайди. Бу вақтда мусобақа услубини асосан уни расмий мусобақалар ва бошқа юксак психологик юклама талаб этадиган мусобақалар билан боғламасдан, машғулотни уюштиришнинг қўшимча усулларидан бири сифатида қўллаш маъқулдир.
Микроцикллар юкламалари динамикасининг ва структурасининг хусусиятлари. Ўтиш даврида юкламалар умумий даражаси фаол дам олиш ва машқ билан чиниққанликни сақлаб туриш қонуниятлари билан белгиланади. Бу ерда қарама-қаршилик гуё бирга қўшилиб кетгандек бўлади: биринчи томондан, фаол дам олиш «юклама»дан иборат бўлади, чунки фаол дам олиш фаолиятсиз бўлмайди ва бунда маълум даражада иш потенциал сарфланади, иккинчидан, айни вақтда «дам олиш» дир, чунки унда бошқа фаолиятга нисбатан иш қобилияти тикланади. Бунда тикланиш эффектига специфик юкламалар ҳажми ва интенсив-лигини анча камайтириш йўли билан эришилади. Умумий жисмоний юклама ҳажми эса одатда анча катталашиб кетиши мумкин. Кўп йиллар давомида спорт билан шуғулланиш натижа-сида ҳаракат фаолиятига кўникиб кетиш туфайли юқори малакали спортчиларда ўтиш давридаги юкламалар даражаси кўпинча бошловчи спортчиларнинг тайёрлов давридаги юкламалар даража-сидан ортиқ бўлади.