Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Ma’ruza 2. Organizmning funksional rezervlari,ularning tasnifi.
Reja:

1.Funksional rezervlarning tasnifi.

2.Muskul ishiga uzok muddatli adaptatsiyaning rivojlanish boskichlari.
3.Adaptatsiyaning funksional samaralari.

Odamning odatdagiga nisbatan aloxida sharoitlarda juda katta xajmdagi ishlarni bajarishi,juda kuchli jismoniy kuchlanishlarni amalga oshira olishi shuningdek jismoniy chinikkan kishining jismonan chinikmaganga nis-batan kuprok ish bajarishi xammaga ma’lum.Bunga sabab odam organizmiyashirish imkoniyatlarga (rezervlarga) ega bulib,ularni aloxida sharoitlar-da kullashi mumkin.SHu bilan birga jismonan chinikkan kishi jismonan chinikmagan kishiga nisbatan kup rezervlarga ega buladi.Adaptatsiyaning biologik rezervlari xujayra tukima organ sistema vayaxlit organizm rezervlariga bulinishi mumkin.Xujayra rezervlari ish ba-jaradigan strukturalar soni bilan boglik bulib,organning kullanishidaular soni talab etilgan darajada ortadi.YUkorirok darajada tuzilgan or-ganizmning turli organ va sistemalarining funksional rezervlari baja-riladigan ish xajmining birligi uchun sarflanadigan kuvvatning kamayishida,ish shiddati va samarasining ortishida namoyon buladi.YAxlit organizmning rezervlari xar xil murakkablikdagi xarakat vazifalarining bajarilishini ta’minlaydigan yaxlit reaksiyalar ortishi va atrof muxitning ekstremal sharoitlariga organizmning adaptatsiya kilishida (MozjuxinA.S.1984).Kiskacha kilib aytganda,organizmning funksional rezervlari organ

yoki funksional sistemalar ishining tinch xolatdagiga nisbatan ortishi da-rajasidir.Odatda kishining funksional rezervlari yukori kuvvatdagi jismoniy ishlarnibajarish paytida u ekstremal sharoitlarigaaa duch kelgandaancha tulik namoyon buladi.Masalan:sport mashki bilan shugullanishda, muso-bakada yukori xaroratli sharoitda ishlashda,gipoksiya ta’sirida va xokozaxollarda.Sportchining funksional rezervlarga bioximik,fiziologik,sport tex-nikasi va ruxish rezervlar kiradi.Fiziologik rezervlarboshka rezervlarning asosi bulib fiziologik funksiya sistemalari va ishi rivojlanganda boshka rezervlar xam rivojlanadi.Fiziologik rezervlar kuyidagilarga bulinishi mumkin:
1.Jismoniy sifatlar (kuch,tezlik va chidamlilik) rivojlantiradigan
rezervlar;
2.Xar xil kuvvatdagi (maksimal,submaksimal,katta va urtacha) ish-
larda ishga tushadigan rezervlar;
3.Ishga tortilish navbati buyicha funksional rezervlar uchta guruxga
bulinadi.
Odam aloxida щaroitlarda juda katta xajmdagi ishlarni bajarishi, juda kuchli jismoniy kuchlanishlarni amalga oshira olishi, shunindek, jismoniy chinikkan kishining jismonan chinikmaganga nisbatan kuprok ish bajarishi xammaga ma’lum .Bunga sabab odam organizmi yashirin imkoniyatlarga ega bulib, ularni aloxida sharoitlarda kullanishi mumkin. SHu bilan birga, jismonan chinikkan kishi chinikmagan kishiga nisbatan kup imkoniyatlarga ega buladi. Organizmning yashirin imkrniyatlari - funksional rezervlari, organ yoki funksional sistemalar ishining tinch xolatdagiga nisbatan ortish darajasidir. Odatda,
kishining funksional rezervlari yukori kuvvatdagi jismoniy ishlarni bajarish paytida u ekstremal sharoitlarga duch kelganda ancha tulik namoyon buladi.
Masalan, sport mashki bilan shugullanishda mu sobakada, yukori xaroratli sharoitda ishlashda, gipoksiya ta’sirida va xokazo. Sportchining funksional rnznrvlariga biokimeviy, fiziologik va ruxiy rezervlar kiradi. Fiziologik rezervlar boshka rezervlarning asosi bulib, fiziologik funksiya sistemlari ishi rivojlanganda boshka rezervlar xam rivojlanadi. Fiziologik rezervlar kuydagilarga bulinishi mumkin:
1. Jismoniy sifatlar - kuch, tezlik va chidamlilikni rivojlantiradigan rezervlar
2.Xar xil kuvvatdagi - maksimal, submaksimal, katta va urtacha - ishga tushadigan rezervlar.
3.Ishga tortilishi navbati buyicha funksional rezervlar uchta guruxga bulinadi:
a) kundalik xayot faoliyatida ishga tushadigan.
b) mashk kilish va musobakalarda ishga tortiladigan.
v) organizmni yashash uchun kurashda ishga tushadigan rezervlar.
Birinchi gurux fiziologik rezervlar mexanizmi shartli va shartsiz reflekslardan iborat bulib, organizmning nisbiy tinch xolatidan faoliyat xolatiga utganida ishga tortiladi, ya’ni kishining kundalik faoliyatida buladigan funksional uzgarishlardan iborat buladi. Masalan, yurakning bir dakikadagi kiskarishi 80-90 buladi, nafas olish tezligi esa 15-20 atrofida, kislorod uzlashtirilishi 300-400 ml atrofida bulishi mumkin. Fiziologik sistemalar ishini kandaydir darajada tezlashishi reflektor va gumoral yul bilan amalga oshadi
.Ikkinchi gurux fiziologik rezervlar organizmni odatdagidan tashkari sharoitlarda ishga safarbar etiladi. Bu rezervlarga xayajonlanish mexanizmi xam kushilib - aktivlanish reaksiyasi tarzida buladi. Bu reaksiyalar kundalik faoliyat reaksiyalariga nisbatan ancha tez va kuchli buladi. Masalan, sport mashklari bilan shugullanish, ayniksa, musobaka ishlarini bajarishda fiziologik sistemalar ishini yukori darajada, ya’ni organizmning funksional imkoniyatlari boricha rivojlanish yuzaga keladi. Bunday sharoitda yurakning bir dakikadagi kiskarish soni 200 va undan ortik, nafas olish soni esa 50-60ga, upka ventilyasiyasi 160-180 l ga, arteriya kon bosimi 200 mm s.u. gacha kuzatiladi.
Uchinchi navbatdagi fiziologik rezervlar organizmning yashash uchun kurash jarayonida, ya’ni organizm xayoti xavf ostida kolgan sharoitlarda kishilarda xech kachon kuzatilmagan kuch, tezlik, chakkonlik va chidamlilik fazilatlari yuzaga keladi. Bu reaksiyalar - utkir stress tarzida namoyon buladi. SHu bilan bir katorda, bu reaksiyalar organizm salomatligini, uning turli zararli omillarga chidamliligini zaiflashtirishi mumkin. Fiziologik rezervlar 20-30 yoshlarda eng yukori darajada bulib, yosh ortishi bilan u kamaya boradi. Masalan, 20 yoshdan keyin upkaning tiriklik sigimi, konning sistolik va dakikalik xajmi kamayadi. Sport mashklari bilan muntazam ravishda shugullanish funksional rezervlarni ortishiga olib keladi. Birok jismoniy maщklar bilan щugullanishda uning tugri tashkil etilishi organizmning
funksional rezervlarini oshiradi, organizmning tashki muxit ta’sirlariga chidamligini oщiradi, turli omillar ta’siriga yaxshi moslashishini ta’minlaydi. Sportchilarda funksional rezervlarning rivojlanishiva ulardan foy-dalanish individual xususiyatga ega.Masalan:sport bilan endi shugullanaboshlagan yosh sportchilar mashk kilish chogida va musobaka ishlarida asosanfiziologik va bioximik rezervlardan foydalanadilar.YUkori malakali sportchilar esa sport
texnikasi rezervlaridan kuprok kullanadi-lar.Sportchi ayollarning funksional
rezervlari erkaklardagiga nisbatanbir muncha kam buladi.Bu xodisa ayollar gavdasining anatomik va fiziolo-gik xususiyatlari bilan boglik.Ma’lumki ayollarda muskul tukimasi erkaklardagiga nisbatan 10-15 % ga kam,bu xususiyat ayollarning muskullari kuchli erkaklarnikiga kamrok bulishiga sabab buladi.YUrak va upka xajmining erkaknikiga nisbatan ayollarda kichikrok bulishi kon
va nafasning dakikalik xajmini kam bulishiga olib keladi.Aylanayotgan kon mikdorining
kamligi tukimalarning kislorod bilan ta’minlanishi erkaklarga nisbatan ayollarda bir muncha kam bulishi jismoniy va kobiliyatining erkaklarnikiga karaganda past bulishiga sabab buladi.
Kiskacha kilib aytganda ayollar organizmining funksional rezervlari erkaklarnikiga nisbatan kamrok bulganidan ularda turli omillar birmuncha kiyin kechadi.YUkorida aytib utilgan muloxazaolar bilan bir katorda organizm funksional rezervlarining irsiyatga boglikligini xam unitmaslik zarur.Jismoniy ish bajarilganligi turlicha rivojlanishi fikrimizning dalili buladi.
Sportchi ayollarning funksional rezervlari erkaklardagiga nisbatan birmuncha kam buladi. Bu ayollar gavdasini anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan boglik. Ma’lumki, ayollarda muskul tukimasi erkaklarga nisbatan 10-15% kam, bu xususiyat ayollarning muskul kuchi erkaklarnikiga nisbatan kamrok bulishga sabab buladi, ularning turli omillar ta’sirida moslashishi bir muncha kiyin kechadi

Jismoniy ishga uzok muddatli moslashuvni xosil bulishi.

Uzok muddatli adaptatsiyaning shakllanish jarayonida garmonal gumaral

boshkarilishi apparatida kayta kurilish yuzaga keladi,ya’ni funksional sistema ishining boshkarilishi uzgarishi bilan adaptatsiya shakllanadi. 1U 0zok muddatli adaptatsiyada yuzaga keladigan xujayradan kichik kurilmalardagi uzgarishlar stressorning bir marta ta’sir etishida birdan yuzaga kelmay,bunday ta’sir bir necha marta yoki uzok vakt davomida takrorlanishi okibatida sodir buladi.Bu uzgarishlar 1 adaptatsiya 0ning chidamlilik boskichi va organizm 0ning karshiligi ortishi amalga oshadi.F.Z.Meerson (1956y)fikricha uzok muddatli adaptatsiya reaksiyalari tayyor mexanizmga ega bulmaydi,ular tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiya mexanizmlarining bir necha marta yoki vakt davomida kullanilishi bilan asta sekin shakllanadi va irsiy zaminga ega buladi.Muntazam mashk kilish natijasida tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiya ga aylanadi.Uzok muddatli adaptatsiya turtta boskich orkali shakllanadi:
1 boskich-mashk kilish shakllarini bajarish jarayonida sportchi organizmining funksional rezervlarini muntazam safarbar etilishi bilan boglik bulib,tezlik bilan yuzaga keladigan adaptatsiya ning kup kayta takrorlanish samaralarini tuplanishi asosida yuzaga keladigan uzok muddatli adaptatsiya mexanizmining jonlanishidan iborat;
2 boskich- tegishli organ va tukimalarning uz tuzilishi va funksiya-larining ortib borayotgan va muntazam takroralanayotgan rejali ish ta’sirida uzgarishiningtezlanishidan iborat.Bu boskich oxirida organlarni kerakli gipertrofiyasi yuzaga keladi,turli tarkibiy buginlar va mexanizmlarning yangi sharoitlardagi samarali faoliyatini ta’minlaydigan uygunlik belgilanadi. 3 boskich- funksional sistema 0ning yangi darajadagi faoliyatini ta’- minlash uchun sistema 0ning yangi darajadagi faoliyatini ta’minlash uchun zarur rezerv borligini ifodalaydigan uzok muddatli turgun adaptatsiya yuzaga kelishi bilan fark kilinadi.Bunda funksional kurilmalar faoliyatining turgunligi boshkaruvchi va ijrochi organlarining uzaro jips boglikligi kuriladi.
4 boskich-odatda ortikchakuchlanishdagi totugli tashkil etilgan mashk kilish ishlarini bajarish va etarli darajada ovkatlanmaslik,dam olmaslik,kuvvatning yaxshi tiklamasligi,okibatida yuzaga keladi.Bu boskich funksional sistemaning ayrim komponentlarining emirilishi bilan xarakterlanadi va kupincha strukturaning yangilanish jarayonining buzilishi ayrim xujayralarining usishi va ularni biriktiruv tukimasiga aylanish bilan ifodalanadi.Natijada kandaydir darajada funksional etishmovchilik kelib chikadi.Bunday xodisalar yurak,jigarning mpensatorgipertrofiyasida,nerv markazlari gipofiz-adrenal komleks giperfunksiyasidan uzatilib,organizmning adaptatsiya resurslari etishmaydigan darajadagi ishlar ta’sirida yuzaga keladi.
Tabiiyki,tugri tashkil etilgan mashk kilish ishlari 1 adaptatsiya 0ning birinchi uchta boskichida utadi.Bu ishlar sportchining kanday tayyorlanishi va musobaka faoliyatining turli komponentlariga tegishli bulishi mumkin.Jumladan ayrim organlar /masalan,yurak/ yoki 1 funksional sistemalar masalan,aerob yul bilan bajariladigan ishning va sportchining yukori natijaga erishishida namoyon buladigan kobiliyatlarning shakllanishini ta’minlaydigan sistema adaptatsiya 0si shu yul bilan yuzaga keladi.
Ma’lumki,jismoniy mashklar bilan muntazam shugullanish xarakat apparatining funksional imkoniyatlarini asta-sekin oshirib boradi.Kuch bilan bajariladigan ishlar uchun adaptatsiya jarayonida muskul tolalarining vazni ortadi,ya’ni gipertrofiyalanadi.CHidamlilik mashkini bajarishda muskul 0larda aerob yul bilan energiya xosil bulishi kuvvati ortadi.Bu muskul 0ning ogirlik birligiga nisbatan mitoxondriylar soni va mitoxondriya fermentlarining aktivligining kupayishi bilan boglik buladi Uzok muddatli adaptatsiya jarayon ida anaerob yul bilan energiya xosil bulish kuvvati xam ortadi,bu muskul larga glikogen mikdori 1,5-3 marta va glikogen sintezlari aktivligining ortishida ifodalanadi (YAkovlev 1981).Jismoniy ishga uzok muddatli adaptatsiya skelet muskul larini kon bilan ta’minlaydi.
Bunday uzgarishlar ishlayotgan 1 muskul kislorod va moddalar bilanetarli ta’minlash xamda ularni metobolitlardan tozalashni amalga oshiradi.Muskullarda kapillyarlar soni ortadi tashki nafas sistemasining uzok muddatli adaptatsiyasining shakllanishi nafas sistemasi va nafas boshkkaruvchi yukori markazlar ishi bilan boglik.Bu tinch xolatda va ulchamli ish bajarish chogida tejamlilik eng katta xajmdagi jismoniy ishlarini bajarishda esa yukori darajada reaksiya yuzaga kelishi,tinch xolda va ulchamli ish bajarishda upka ventelyasiyasining kamayishi asosan tukimalarning kon va kislorod olish kobiliyatining ortishi bilan boglik buladi.
Jismoniy chinikishda nafas sistema sida xam uziga xos uzgarishlar ya’-
ni uning funksional imkoniyatlarining ortishi va nafas boshkarish mexanizmining takomillashishi yuzaga keladi.CHidamlilikka chinikayotgan yukori malakali sportchilarda upkaning maksimal tiriklik sigimi 6-7 l ni tashkil etadi,jismonan chinikmaganlarda esa 7,3-3,5 l ga teng 1 buladi Nafas olish va nafas 0 chikarish kuvvati yukori malakali sportchilarda sekundiga 7.5 l va 8,8 l ni tashkil etsa,jismonan chinikmaganlarda 5,6 l va 5,2 l ga barobar buladi.SHuningdek jismonana chinikkanlarda tinch xolatda nafas olish dakikasiga 5-8 siklga,maksimal 1 nafas 0 chukurligi 3,4-3,5 l ga etadi,chinikmaganlarda maksmal
nafas chukurligi 2,0-2,5 l ga teng buladi ,xakidagi tushunchani yuzaga chikargan edi.Stressni xosil kiladigan omillarga sovuk,issik,jaroxat,infeksiya shiddatli muskul ishi va boshkalar kiradi.SHuningdek,salbiy ruxiy kuchlanishlar (kurkishga achchiklanish va ijobiy) tusatdan kuvonchli xabar eshitish,ijobiy kuchlanish va x.k,ruxiy kuchlanishlarni xosil kiladigan omillar kirishi mumkin.
Keltirilgan turli omillar xammasi bir xildagi nospetsifik ximoya
vazifasini yuzaga keltiradi,ya’ni moslashishning nospetsifik mexanizmi ishga tushiriladi.Bu mexanizm gomeostatik boshkarilish,organizmning ximoya kuchlarining safarbar etilishi va ayni vaziyatda xayot faoliyatini ta’minlash bilan bevosita boglik bulmagan funksiyalar tuxtashini ta’minlaydi.masalan,kuchli charchashdan shiddatli muskul faoliyatida ovkat xazm bulish funksiyasi susayadi.YUkori xarorat ta’sirida xam shunday buladi.Nospetsifik ximoya reaksiyasini uyushtirishlishida buyrak usti bezlarining pustlok kavati gormonlari kortikoidsteroidlar (glyukokortikoidlar) va miyaning pastki ortigi- gipofizning AKTG lari asosiy axamiyatga ega bulib,moslashish reaksiyasi gipotalamus orkali boshkariladi.Gipatalamus orkali boshkarilishida bosh miya yarimsharlar pustlogining ishtirok etishi muxim axamiyatga egabuladi .Bosh miya pustlogi stressor ta’siriga bulgan javob reaksiyasi kuchini,ximoya mexanizmlarining safarbar etilishi va uning yuzaga chikish darajasini ma’lum darajada belgilaydi.
Uzok muddatli adaptatsiyaning shakkilanish jarayonida gormonal - gumoral boshkarilish apparatida kayta kurilish yuzaga keladi, ya’ni adaptatsiya shakllanadi. Uzok muddatli adaptatsiyada yuzaga keladigan uzgarishlar ta’sirining bir marta ta’sir etishida birdan yuzaga kelmay, bunday ta’sirni bir necha marta yoki uzok vakt davomida takrrorlanish okibatida sodir buladi. Bu uzgarishlar adaptatsiyaning chidamlilik boskichi va organizmni karshiligi ortishi asosida amalga oshadi. Uzok muddatli adaptatsiya 3ta boskich orkali shakllanadi:
1-boskich - funksional rezervlarni muntazam safarbar etilishi bilan boglik.
2-boskich - tegishli organ va tukimalarni uz tuzilishi va funksiyalarini ortib borayotgan va muntazam takrorlanaetgan rejali ish ta’sirida uzgarishning tezlashishidan iborat, organlarning kerakli gipertrofiyasi yuzaga keladi.
3-boskich - funksional sistemasining yangi darajadagi faoliyatini taminlash uchun zarur rezerv borligini ifodalaydigan uzok muddatli turgun adaptatsiya yuzaga kelgani bilan farklanadi.
Muskul ishiga uzok muddatli adaptatsiya jarayonida tashki nafas kursatkichlari rivojlanmay, nafasni boshkaruvchi markazlar ishi takkomillashadi. Bunday kayta kurilishlar, ayniksa, ishlayotgan tukimalarni kislorod bilan ta’minlashda muxim axamiyatga ega buladi va organizmning muskul ishiga chidamliligi ortishida ma’lum rol uynaydi. Uzok muddatli adaptatsiya orga va tukimalar strukturasini kayta kurilishi, funksiyalarning ancha tejamli bulishi, funksional sistemalar faoliyatining xarakatchanligi va turgunligining kuchayishi, xarakat va vegetativ funksiyalarining maksadga mufovik va egiluvchan tarzda uzaro boglanishning sozlanishi bilan xarakterlanadi. Uzok muddatli adaptatsiyaning muxim elementi - bosh miyaning yarim sharlar pustlogida tejamli va turgun aktivlkining uzaro boglik sistemasining shakllanishidan iborat. Bu sistema xarakatlarni boshkaruvchi funksional sistemasining bir kismi bulib xarakit beruvchi omillarga nisbatan yukori darajada turgun buladi.
Adaptatsiyani assosiy funksional samarasi - tejamlilik.
Muxitning turli sharoitlariga yaxshi adaptatsiya kilishda funksiyalarning tejamlilik bilan bajarilishi adaptatsiya uchun javobgar sistemasining xarakterli belgisi buladi. Bu xususiyat va organlar, sistemalar va neyrogarmonlar orkali boshkarilganda kurinadi. Masalan, yurak muskuli xujayralarida ishga adaptatsiya kilgan kishi yurak muskullarining kislorod uzlashtirilishi jismoniy chinikmagan kishidagiga nisbatan 1/3 marta kam bulishi kuzatiladi. Sistemalardagi tejamlikni jismonan chinikkan kishilarning tukimasidagi mitoxondriylarni xar bir litr kondan ortik miktorda kislorod uzlashtirishda xam kurish mumkin. Jismoniy ish bajarishda tukimalarning etarli mikdorda kislorod bilan taminlanishi fakat upka ventilyasiyasining ortishi xisobiga bulmay, balki okib utayotgan kondan kuprok kislorod olinishi bilan xam amalga oshiriladi, natijada konda kislorod mikdori kamayadi. Jismoniy ish bajarishda chirikkan sportchillarda arteriya gipoksimiyasi yuzaga kelishi ba’zi bir olimlar tomonidan ancha ilgari aniklangan, tejamlilik, adaptatsiyaga javobgar sistemasini tashkil etadigan organlar reaktivligini ortishida, ya’ni kam mikdordagi gormonlar, metabolitlar ta’sirida moslashish reaksiyalari yuzaga kelishda aks etadi. Gormonal - gumoral sistema tejamligining ortishi ulchamli ishlarga ancha kam mikdorda kotexolaminlar ajratilishщida kuriladi. Masalan, sportchilarning chidamlilikni uch xafta mashk kilishida tinch xolatdagiga nisbatan ulchamli ishlarda kondagi katexolaminlar mikdori ortishi sezilarli darajada kamayadi, sakkiz xaftalik mashkdan keyin esa katexolaminlar ortishi butunlay tuxtaydi.