Sport fiziologiyasi fanidan ma’ruzalar matni Ma’ruza Kirish

Ma’ruza: 14. Siklik sport turlarining fiziologik tasnifi.

Reja

1 Engil atletikani fiziologik tasnifi

2.Xar xil masofalarni utishda organizmning funksional
sistemalar ishini uzgarishi.
3.Velosiped sportining fiziologik tasnifi
Engil atletika omaviy sport turlari ichida eng asosiysi bulib , organizmga ta’siri nixoyatda keng doirada buladi. Engil atletika bilan xar kanday yoshdagi kishilar shugillanishi mumkin. Uning ta’sirida organizmning funksional imkoniyatlari, jismoniy sifatlari, kuch, tezkorlik, chidamlilik kabi xislatlarini ancha katta darajada rivojlantirish mumkin. Engil atletikada bir kancha turdagi jismoniy mashklar bilan shugillaniladi. Ularga sportcha yurishdan tortib turli masofalarga yugurish, uzunlikka sakrash, langar bilan sakrash, tukmok, yadro uloktirish kiradi.
YUgurishning ta’rifi. Engil atletika mashklari ichtda yugurish va sport yurishi organizmni bir joydan boshka joyga surilishini, ya’ni lakomotsiyani ta’minlaydi. Bu mashkdagi xarakatlar jismoniy mashklarning fiziologik tasnifi buyicha siklik xarakatlardir. Bunday xarakatlarda xarakat sikllari bir xil shaklga ega buladi va birinchi sikl ikinchi siklni yuzaga kelishini ta’minlaydi.Kiskacha aytganda yurish va yugurish kabi siklik xarakatlarda xarakat sikllari bir- biri bilan ulanib ketgan buladi. Dinimik ish utiladigan masofaga karab turt xil kuvvatda bajarilishi V.S. Farfel tomonidan belgilangan; kiska masofalar /60, 100, 200 m/, tusikli yugurishlar /100,110, 200 m/ ga maksimal kuvvat bilan, uzok masofalar /400, 800, 1500 m/ submaksimal kuvvat bilan, uzok masofalar /3000, 5000, 10000 m / katta kuvvat bilan va nixoyat xaddan tashkari uzok masofalar /20, 30, 42 km 195 m .soatlab yugurish, 20 dan 50 km gacha sport yurishi/ urtacha kuvvat bilan utiladi.
Kursatilgan masofalarni utishda organizmning funksional sistemalarni ishi uziga xos darajada uzgaradi.
Xarakat apparatida sodir buladigan uzgarishlar. Kiska masofalarni utishda bajariladigan ish asosan anaerob sharoitda bajarilib , xarakatda nshtirok etadigan muskullar eng yukori tezlik bilan kiskaradi. Mashk kilish natijasida muskullarning kuzgaluvchanligi, kuzgaluvni utkazuvchanligi, layuilligi /funksional xarakatchanltgt/ ortadi, yani muskullarning kiskarish vakti kamayadi. Bunda uzgarish xarakat tezligini ortishiga olib keladi.Xarakat tezligi ishda katnashadigan muskullar turiga xam boglik. Malumki, muskullar tez kuzgaluvchan va sekin kuvgauvchan tolalarga ega. Ok mukullarda tez kuzgaluvchan tolalar kup buladi. Demak yugurivchining oyok muskullarida tez kuzgaluvchan tolalar kansalik kup bulsa, uning xarakat tezligi shunchalik yukoi buladi. Eng tanikli yuguruvchilarni biopsiya metodi bilan tekshirilganida kiska masofaga yuguruvchilarda muskulning 80-8% ni tez kozgaluvchan, 20-15% ni esa sekin kozgaluvchan tolalardan iboratligi aniklangan. Marafonchilarda esa 85-90% sekin kuzgaluvchi, 10-15% tez kuzgauыchi tolalar bulishi kurilgan.
Uzok masofalarni utishda, bajariladigan ishni taminlaydigan energiya asoson oksidlanish jarayonlari xisobiga olinadi, yani ish aerob sharoitda bajariladi.
Qon tarkibida yuzaga keladigan uzgarishlar. Malumkixar kanday jismoniy mashk tasirida konning marfologik takibi va fizik-kimyoviy xossalarini uzgarishi yuzaga keladi.Bunday uzgarishlar asosan utiladigan masofaga,ishning kuvvatiga boglik buladi. / I-jadval/. Tekshirishlarda olingan natijalar yugurishda fakat konning shakli elementlari sonining ortishi, gemoglabin mikdorini kupayishi emas, balki kon reaksiyasini uzgarishi, konning yopishkokligi ortishi va boshkalarni kursatadi. Masalan, konda sut kislotasi mikdori kupayishi, glyukozaning kamayishi va xokazo. Biro bu uzgarishdar darajasi ishning muddati va kuvvatiga boglik bulishini yana bar marta eslatish foydadan xoli emas.
I-jadval
Xar- xil masofalarga yugurish eritrotsitlari, laykotsitlar soni va gemoglabin mikdorini uzgarishi (YU.M.Sigankova buyicha).

Masofa	Imm kondagi Eritrotsidlar	Gemoglabin Mikdori	I mm kondagi leykoyidlar
Kiska Urta Uzok Xaddan tashkari uzok	4 760 000 4 980 000 4 890 000 4 860 000	88 92 89 83	9 340 9 340 10 000 22 000

Jadvalda keltirilgan dalillar uzok masofalarni ayniksa xaddan tashkari uzok masofalarni utishda miogen leykotsitozning I-neytrofil fazasi yuzaga kelishn kursatadi, yani I mm kondagi leykositlar soni tinch xolatdagiga nisbatan 3-4 marta ortadi / I- rasm/.
Kiska masofalarni utishda / sprintercha yugurishda/ muskul tukimasida sut kislotasining shiddatli xosil bulishi yuzaga kelib, uning mikdori 130-200 mg% gacha ortadi. Vaxolanki normada u 10 mg% yuuladi.
Urta va uzok masofalarni utishda kon tarkibidagi sut kislotasining mikdori 200-250 mg% gacha boradi. Bu jarayon konning rp ini pasayishiga, kon reaksiyasining kislotali tomonga siljishiga olib keladi. Sprenterlarcha va urta masofaga yuguruvchilarda konning ishkor rezerv pasayadi.
Xaddan tashkari uzok masofalarni utishda, masalan marafon yugurishida kon tarkibida kanning normadagiga nisbatan ancha kamayishi, yani 40-60 mg% gacha pasayish kuzatiladi, normada 80-120 mg%.
YUkori xaroratli sharoitlarda yugurish bilan shugullanish konning fizikaviy va kiyoviy xossalari,yani uning yopishkokligi solishtirma ogirligini ortiiga, konning kyuklashishini yuzaga keltiradi, kon ivishi tezlashadi.
Qon aylanish organlarining funksiyasini uzgarishi.YUgurish bilan shugillanish kon aylanish organlari – yurak va tomirlar ishining takomillashishida muxim rol uynaydi. Ayniksa uzok va xaddan tashkari uzok masofalarga yuguruvchi jismoniy yaxshi chinikkan shaxslarning tinch xolatida yurakning bir dakikadagi kiskarish soni 50 martagacha urti masofalarga yuguruvchilarda 56 martagacha, kiska masofalarda yuguruvchilarda esa 63 martagacha bulishi aniklangan. Xaddan tashkari uzok masofalarga yuguruvchi ayrim sportchilarda yurakning bir dakikadagi kiskarish soni 32-36 marta builshi kuzatilgan. / 2-rasm/.
YUgurish bilan shugillanish natijasida yurakning vakt birligidagi kiskarish sonining kamayishi yurak muskulining rivojlanishi, uning xajmining ortishi, koning sistolik xajmini kupayishi bilan boglik buladi. Uzok masofaga yuguruvchilar – stayerlarda yurakning xajmi urtacha xisobda 970 sm ni, urta masofalarda yuguruvchilarda- 1002 sm ni tashkil etadi. Konning sistolik xajmi 70-80 ml. ga teng buladi.
Urta va uzok masofalarga yugurishda konning sistolik xajmi 160-190 ml. gacha, kiska masofalarga yugurishda esa 150-170 ml. gacha ortadi. YUguruvchilarda arteriya kon bosimi marraga etgandan keyin 160-200 mm.s.u teng buladi.Uzok va xaddan tashkari uzok masofalarga yugurishda diostolik bosim kupincha pasayadi. Pure sonining uzgarishi 3, 4 rasmlarda keltirilgan.
Nafas organlarining funksiyasini uzgarishi.YUgurishda nafasning uzgarishi utilidigan masofaga karab turicha buladi. SHuni aytish kerakki yuguruvchilarda upkaning tirikik sigimi /UTS/ 5, 5 l. dan 5, 8 l. gacha bulib, yukori malakali yuguruvchilarda 6 l. gacha boradi.
Kiska masofalarga yugurishda upka ventilyatsiyasi birinchi dakikalarda 60-80 l /dak.ni tashkil etadi. Urta masofalarga yugurishda upka ventilyasiyasi 140-160 l/ dak.ga etadi.nafas loish soni uzok masofalarga dakikasiga 40-60 marta upka ventilyasiyasi 160-180 l /dak. Ni tashkil etadi. Kiska masofalarga yugurishda kislorodga talab 12-20 l. atrofida bulib, uning 5-10% ni yugurish vaktida uzlashtiriladi. Urta masofalarga yugurishda kislorodga talab 30-50 l. bulib, uning 10-40% i yugurish davomida uzlashtiriladi (2-jadval).
2-jadval
YUgurish tezligi va utadigan masofaga arab kislorod uzlashtirilishi va kislorod karzi mikdorining uzgarishi E. Razumovskiy buyicha.

Masofa /m/	Urtacha Tezlik /m/sek/	Kislorod Ga talab L	Kislorod Uzlashtirilishi l %	Kislorod karzi l %
200 300 400 400 400	8. 9 8. 0 8. 0 8.34 8. 89	11. 6 13. 9 16. 6 19. 0 23. 5	2 10.3 0 14.4 0 18.0 3. 0 15.8 3. 0 12.7	10.4 89.7 11.9 35.6 13.6 86.0 16.0 84.2 20.5 87.3

Xaddan tashkari uzok masofalarga, masalan, marafoncha yugurishda kislorodga talab 500 l. bulib, uning deyarli xammasi yugurish paytida uzlashtiriladi.
Kislorod karzi kiska masofalarga yugurishda 15 l.ni, urta masofalarga yugurishda 20 l. ga, uzok masofalarga yugurishda 10-15 l. ga va xaddan tashkari uzok masofalarga yugurishda 5 l. gacha boradi.
Energiya almashinuvining xususiyatlari. YUgurishning energiya bilan taminlanishi uning asosini tashkil etadi. Sportchining energiya bilan boglik imkoniyatlari, undagi energiya zaxirasining mikdori bilan boglik bulmay, zarur sharoitda energiyani safarbar etish kobiliyati bilan belgilanadi.
YUgurish tezligi sportchining jismoniy chinikkanligiga karab energiya sarfi keng doirada tebranadi. Erkaklardagiga nisbatan energiya sarfi ayollarda 15-20% kam buladi.
1 m.masofaga sarflanadigan energiya mikdori kiska masofalarga yugurishda jng yukori darajada buladi. YUgurishda sarflanadigan energiyaning umumiy mikdori masofa ortgan sari kupaya boradi.
Nazariy tushunchalar va musobaka tajribalaridan ulosa kilish mumkinki, eng yaxshi yuguruvchi kishining energiya bilan taminlanishi taxminan kuyidagi nisbatlarda buladi. Sprinterlar 100 m masofni utishida asosan energiya manba’ini kreatifosfat bulib, 400 m masofani utishda glikolitik yul bilan energiya xosil bulishi xisobiga ish bajariladi.
Urta masofaga yuguruvchilarda 60-80% energiya glikolitik jarayon xissobiga va 40-20% ni aerob yul bilavn energiya xosil bulishi xisobiga ish bajariladi. Marafonchilarda esa kerakli energiyaning 10% ni glikolitik yul bilan 90% ni aerob yul bilan energiya xosil bulishi xisobiga olinadi.
Tana xaroratini uzgarishi.Dinamik ishning boshka turlariga uxshash yugurish xam issiklikning kuchli xosil bulishi bilan kuzatiladi. Ayniksa tashki muxit xarorati yukori bulganida va uzok muddatli yugurishlarda sportchining tana xaroratini 2 s xatto undan ortik kutarilishi mumkin. Tana xarorati normaga nisbatan bunday ortishi, ya’ni termoregulyasiyaning buzilishi fiziologik sistemalar ishiga salbiy ta’sir kursatish bilan sporchining ish kobiliyatini pasayishiga olib keladi.
YUkori malakali yuguruvchilarda muskul ishiga moslashganlik natijasi bilan tushuntiriladi.
Qisqa masofalargm yugurish(Spriinter) Kiska masofalarga /60,100,200 m/ yugurish fiziologik ta’rifi buyicha maksimal kuvvat bilan bajariladigan ish xisoblanadi. Bunday ishning sport natijasi asosan organizmning anaerob imkoniyatiga boglik buladi. Mutaxassislarning fikriga kura 100 va 200 m ga yugurishdagi sport natijalarining 55-59 foizi anaerob yul bilan energiya xosil bulishi bilan belgilanadi. Tekshirishlarda olingan dalillar sprinter masofalarga yugurishda talab kilinayotgan kislorodning 94-96 foizi kilorod karzi щaklida tuplanishini tasdiklaydi. Bunday ishni bajarishda muskul ishi uchun energiya asosan AUF/ KF sistemasi xisobiga olinadi, ya’ni adenozin uch fosfat parchalanishga ajralgan energiya xisobiga buladi.
Kiska masofalarga yugurish asosan kislorodsiz /anaerob sharoitda bajarilishi sprinterlarda asosiy muskul guruxlarining uziga xos tuzilishi, ya’ni muskullarda tez ishlaydigan muskul tolalarini ortirishi bilan ta’riflanadi. Sprinterlirda skelet muskullarining yakka kiskarish vakti 118 milli soniya /ms/ ,400 m ga yuguruvchilarda 129 ms, sport bilan shugullanmaydiganlarda esa 152 ms. ga teng buladi. Sprinterlikka mashk kilish jarayonida sekin ishlaydigan tolalarning tez ishlashga utishi yuzaga keladi, shu bilan birga sprinter ter va stayerlar musklning tuzilishidagi tafovut sababi irsiyat bilan boglik bulishi unutmaslik kerak. Aytmokchimizki muntazam mashk kilish jarayonida muskullar tarkibidagi tolalarning rivojlanishi ayni ish bilan boglik buladi. Xozirgi zamon sprintida, kachonki natija soniyaning mingdan bir bulaklari bilan boglig sharoitda, xarakat tezligining belgilaydigan xamma omillar bulishi zarur buladi. Bu erda kuyidagilarni kursatish mumkin;
Start signali berilishiga tez reaksiyani tarbiyalash. Odamda reaksiyaning latent davri urtacha isobda 250 ms.ni tashkil etadi.
Ishning birdan boshlanishi yukori darajada yuzaga kelishini tarbiyalash. Tekshirishlarshuni kursatadiki spriterda 11,62 ms. Ichida maksimal tezlikka erishiladi. Lekin masofaning xar besh metridagi yugurish tezligini urganish masofa davomida tezlikning bir necha arta uzgarishi /tezlanishi/ bulishidan darak beradi. Kuz ochib yumguncha maksimal tezlikka erishish kobiliyatini tarbiyalash muxim omilardan bulib, bu startdan chikish sharoitlarida, gavdaning engashgan xolatida depsinishlar bir muncha kiyinchilik tugdiradi. Demak sprinterlik maxoratining usishi depsinishi kuvvatini ortishi bilan kuzatiladi. Bunday olatda xarakat malakasining takomillashishi A.A. Uxtomiskiy buyicha ritmlarini uzlashtirish mexanizmi va S.A. Kosilov buyicha «muskul kuchini tuplash» mexanizmi orkali buladi. Sprinterning xarakat malakasi takomillashishida anaerob yul bilan energiya xosil bulishi va muskul faoliyati davomida uning tiklanish mexanizmlarining takomillashishi katta axamiyatga ega.
Urta masofalarga yugurish. 800 va 1500 m. li masofalarga yugurish xakikiy urta masofalar bulib, *uzok sprint* xam xamma xususiyat fiziologik ta’rifi buyicha sub maksimal kuvvati ishga kiradi. Xuddi sprint yugurishlardagiga uxshash ish kobiliyat energiyaning xosil bulishi bilan boglik lekin bu erda energiya xosil bulishining anaerob mexanizmi sekin asta anaerob yul bilan energiya xosil bulishiga urin beri boshlaydi.
B.Saltin va P.Astrand (1961) dalillarga kura 400m ga yuguruvchiarda MKU 4.9 l/ dak.. yoki 67 ml /dak/ kg ni tashkil etadi. 800 va 1500 m. ga yuguruvchilarda esa bu rakamlar 5.4 va 75 barobar.
SHunday kilib urta masofalarga yugurishda muskullar imkoniyati boricha maksimal kislorod karzi tuplangan sharoitda ishlaydi. Bunday xolatda kislorod karzi 24-26 l. ni tashkil etadi, uning 65 dan 84 foizigacha bulgan kismi laktat fraksiyani tashkil etadi, /N.I Volkov/, bu organizmda juda kup mikdorda-250-300 mg% va undan kup sut kislotasi tuplanishi bilan boglik buladi. Bunday xolatda kon reaksiyasi kislotali tomonga keskin uzgaradi, rP 7.0 va undan past buladi. Jismoniy chinikmagan kishilarda konning Rp ini bunday pasayishida kislotali koma rivojlanish mumkin.
Urta masofalarga yuguruvchilarning funksional imkoniyatlari darajasi sub maksimal kuvvatli ishlarni bajarishda tashki nafasning yukori samaradorligi bilan ta’riflanadi. Masalan , kislorod uzlashtirish koeffitsenti/KUK/ ning yukori bulishi, nafas koeffitsentining 1.0 dan pastligi va ishda upka ventilyasiyasining urtacha bulishi.
YUkorida kursatilganlar asosida aytish mumkinki urta masofalarga yuguruvchilarning ish kobiliyati tez ortadigan kislorod karziga va kon reaksiyasining kislotalt tomonga surilishiga chidamlilik bilan belgilanadi. Bu kobiliyat ishkor zaxiralari, ya’ni birinchi navbvttv organizmning kon rP ning ma’lum chegarada ushlab turadigan tukima zaxiralari mikdori bilan belgilanadi.
Uzoq masofalarrga yugurish. Uzok masofalarga tekis va tusikli ykl buylab 3000 m. ga yugurish, 5 va 10 km ga yugurishlar kiradi. Fiziologik va biokimyoviy ta’rifi buyicha bunday «yolgon» ( shunday tuyiladigan) turgun xolatda bajariladigan faoliyat turiga kiradi. Bunda yuguruvchi ishning kup kismini maksimal kislorod uzlashtirgan xolatda bajaradi, chunki butun masofa davomida kislorodga talab xali juda yukori darajada koladi.
SHunday kilib masofalarga yuguruvchilarning ish kobiliyatining va chegaralaydigan omil organizmda anaerob yul bilan energiya xosil bulish jarayoniga boglik. Organizmdagi bunday extiyoj bu mexanizmning juda yukori kuvvat va sigimi bilan (uzok vakt davomida MKU darajasiga yakin kuvvatda) ishlashini talab etadi.
Uzok masofalarga yugurishdagi kislorodga bulgan talab yigindisini ancha kattaligi, sportchilarning usib borayotgan charchash bilan uzok vakt «olishuv», masofa davomidagi tezlanishlar va kuch bilan marraga etib kelish yuguruvchi organizmi uchun juda kiyin sinovdir /A.B.Gandelsman, K.M.Smirnov. 1970/. Bu ishning yana asosiy kiyichiligi kardiorespirator sistemasining maksimal imkoniyati bilan uzok vakt davomida ishlashidir. SHunga uxshash arteriya-vena konlardagi kilorod mikdorining tafovutini ancha yukori darajada bulishi, yani konning kislorod biriktirish va uni ajratish kobiliyatini yukori bulishi. Bundan tashkari xuddi urta masofalarga bgurishdagi uxshash konning ishkor zaxiralari xam katta axamiyatga ega, bu konni rP ini pasayib ketishidan saklaydi.
Xaddan tashqari uzoq masofalarga yugurish. 20-30 km. va marafon masofa /42km 195 m/ ga yugurishlar xaddan tashkari uzok masofalarga yugurish bulib, urtacha kuvvatli ishdan iborat. 30-40 minut davomida yuguriladigan masofalar xam shunday ishlarga kiradi.
Xaddan tashkari uzok masofalarga yugurishda ish natijasini chegaralaydigan asosiy omillardan biri masofani utishda xaddan tashkari kup energiya sarflanishidir. Bunday urtacha kuvvatli siklik dinimik ishlar bajarilishida fiziologik funksiyalar rivojlanishi buyicha xakikiy turgin xolat yuzaga keladi, ya’ni ish bajarilishi uchun vakt birligida talab etilayotgan kislorodga teng mikdorda kislorod uzlashtiriladi. Odatda kislorod talabi 1 dakikada 2-3 l. dan 4.0 l. gacha buladi. SHuning uchun yuguruvchining aerob imkoniyatlari kursatilgan kislorod talabidan yukori bulishi kerak, aksincha xolatda ishni bajara olmaydi. Masalan, marafon masofani utish uchun kilorodga bulgan talab 500 l. dan kuprogini tashkil etadi, bu 2000-2500 kkal energiya sarfiga tugri keladi. Tabiiyki, organizmdagi karbonsuvlar zaxirasi marafon masofani engib utishda energiya ta’minlash uchun etarlt emas, chunki muskullar va jigarda 300 dan 600 gr. gacha glikogen buladi. SHuning uchun yugurish vaktida karbonsuvlar bilan *kushimcha oziklantirish* kullanadi. SHu maksadda meva shiralari, limon kilotasi, kora simorodini shirasi, askorbin kilotasi kushilgan glyukoza eritmalari berish tavsiya etiladi.
SHunday kilib marafon masofani utishda ish kobiliyatini cheklaydigan asosiy omillardan biri katta mikdordagi energiya sarfi buladi, buning okibatida organizmning karbosuv zaxiralari kamayadi.