Спорт фаолияти психологияси

Psixik holatlarni obyektiv va subyektiv baholash
Sportchilarda psixik xolatlar va ularning tashki ifodasi, his- tuyg’ularning xissiyot (emociya)lar , kayfiyatlar, kuchli xayajonlanish tarzida boshdan kechirilishi chog’ida maylum darajada seziladigan tashki belgilarga xam ega buladi. Yuzlarning ifodali xarakatlari (mimika), kul va gavdvning maynoli xarakatlari, turki- tarovat, oxang, kuz korachiglarining kengayishi yoki torayishi kabilar shular jumlasiga kiradi. Bu ifodali xarakatlar bir xolatda uzigi uzi xisob bermagan tarzda yuz bersa, boshka bir xolatda ongning nazorati ostida sodir buladi.
Kishining xis- tuygulari ruy berishiga ko’ra murakkab shartsiz reflekslarga boglik bulgani xolda ijtimoiy xususiyatga egadir. Odamning xis- tuygulari bilan xayvonlar xis-tuygularining tubdan farki, birinchidan, gap xatto aynan bir xil xis- tuygular xakida ketgan xollarda xam odamlarning xis- tuygulari xayvonlarnikiga karaganda benixoya murakkab ekanligida kurinadi; bu odamlarda xam, xayvonlarda xam, gazablanishni, kurkuvni, kizikuvchanlikni, shodlanish va ruxan tushkunlik xolatini ularning kelib chikishi sabablari jixatidan xam, shuningdek ularning namoyon bulishi xususiyatlari jixatidan xam takkoslanganda anik- ravshan buladi. Ikkinchidan, odamlar xayvonlarda mavjud bulmagan juda kuplab xis- tuygularga egadir.
Odamlar orasida mexnat jarayonida, siyosiy, madaniy, oilaviy xayotda ruy beradigan uzaro munosabatlarning boyligi kuplab sof insoniy xis- tuygularning paydo bulishiga olib keladi. Jumladan, jirkanish, faxrlanish, xasad kilish, shodu xurramlik, zerikish, xurmat kilish, burchni xis etish va xokazolar paydo buldi. Bu xis- tuygularning xar biri uziga xos yullar bilan (nutk oxangida, imo- ishorada, turki tarovatda, kulgida, kuz yoshi va shu kabilarda) ifodalandi. Uchinchidan, kishi uz xis-tuygularini nourin ifoda etilishidan saklagan xolda ularni «jilovlab» boradi.
Odamlar kuchli ava anik- ravshan seziladigan xis- tuygularni boshidan kechirayotib, tashki kurinishda kupincha osoishtalikni saklab koladilar, bayzida esa xis- tuygularini sezdirmaslik uchun uzini beparvo kilib kursatish kerak, deb xisoblaydilar.
Kishi bayzan xakikiy xis- tuygularini «jilovlash» yoki yashirish maksadida uzini xatto boshkacha, karama- karshi xis- tuygularni boshdan kechirayotgandek kilib kursatadi: ranjigan yoki kattik ogrik azob berayotgan maxalda kuladi, kulgusi kistab turganda uzini jiddiy tutadi.
Sportchilarda psixik xolatlarda xissiyotning buzilishini qo’yidagicha obyektiv va subyektiv baholash mumkin:
1. Еyforiya – kayfiyatning ko’tarilishi o’z-o’zini nazorat qila olmaslik, fikrlash jarayonining sekinlashishi bilan kechadi.
Moriya – o’ta ko’tarinki ruhiy holat, kuchli xayajonlanish.
Еkstaz – o’ziga haddan tashqari baho berishi.
Disforiya – kayfiyatning pasayishi va norozichilik holat.
Xavotirlik – xotirjamlik va tinchlikning yo’qolish holati.
Vohima(trevoga) – baxtsizlik xodisasining sodir bo’lishini kutishlik holati.
Qo’rquv (strax) – ishonchsizlik kuchayib dahshatga tushib qolish.
Apatiya – beparvolik, hayotga qiziqishning yo’qolishi.
Xissiyot – emociya – bu tashqi muhitga, voqea xodisalarga munosibat va undan kelib chiqadigan (biror shaxsda) his hayajonlardir. Insonning his tuyg’ulari ijobiy va salbiy bo’ladi. Ijobiy tuyg’ularga shodlik, xursandchilik, yaxshi kaydiyat kiradi.
Salbiy tuyg’ularga – alam, xafalik, jaholat kiradi. Kayfiyat (nastroenie) bu shunday holatki kishi o’zining tuyg’u hislarini boshqarib maylum darajada ushlab turadi.
Affekt – to’satgan paydo bo’lib, sportchi o’zining movzanatini maylum muddatga yo’qotib qo’yadi. Bu holat kishida uchrasa fiziologik affekt har xil kasalliklarda uchrasa patologik affekt deyiladi. Fiziologik affekt holatida odamlar o’zlarining xatti harakatlarini boshqara biladilar va sodir etilgan ishlarining hisobini bera oladilar. Patologik affektda bemor jinoiy javobgarlikka tortilmay majburiy davolash uchun shifoxonaga yuboriladi.