Спорт фаолияти психологияси

3.3. Trener shaxsiga qo’yiladigan psixologik talablar.
Murabbiyning o’quvchilarga nisbatan eytiborsizligi va etarli darajada nazar pisand qilmasligi o’quvchilarning jismoniy madaniyat darsidagi davomatni pasaytiradi, bu o’quvchida xavotirlanish va tashvishlanish holatini vujudga keltiradi. O’qituvchining uzluksiz ravishda o’quvchi shaxsini hurmat qilmasligi, masalan, «Sen gavdangni ko’tara olmaysan», «Sen hech qachon ikkidan chiqmaysan» kabi iboralar bilan munosabat qilish o’quvchi psixologiyasida salbiy taysir ko’rsatadi. Lekin o’quvchining shu o’zlashtirmagan faniga bo’lgan qiziqishi pasayib ketadi, bunday vaziyatda jismoniy madaniyat o’qituvchisining pedogogik mahorat qobiliyati asosiy vazifani bajaradi. Uning pedogogik mahorati bunday holatga yo’l qo’ymaslikka yo’naltirilishi lozim.
Yoshlarni sportga tayyorlashda psixologik xizmat qo’yidagi jarayonlarga asoslanadi:
Sportchini individual psixologik xususiyatlarini o’rganish;
Sportchini emocional xolatlarini kuzatish;
Sportchini irodaviy, maynaviy fazilatlarini rivojlantirish;
Psixologik trening mashg’ulotlarni keng qo’llash;
Ota-onalar bilan muloqot ishlarini tashkil etish;
Individual suhbat jarayonlarini tashkil qilish kabi vazifalar belgilanadi.Sportda murabbiy shaxsida o’ziga xos bilim, ko’nikma va malakalarni talab qilib u o’zida qo’yidagi psixologik fazilatlarga ega bo’lishni belgilab beradi.
1. Sport faoliyatining sportchilar ruhiga taysirini o’rganish:
a) sport musoboqasi jarayonini psixologik jixatdan taxlil qilish (sport turlarini aloxida va umumiy taxlil qilish);
b) sport mashg’uloti va musoboqasining sportchi xarakteriga taysirini o’rganish;
v) sporchilarning axloqiy va irodaviy sifatlarini o’rganish;
g) sportchi faoliyatining shart-sharoitlarini psixologik taxlil qilish;
d) sportchilarning o’zaro munosabatlarini va tashkilotchilik qobiliyatlarini jamoada tajriba yordamida shakllantirish;
2.Sport mashgulotini sifatli tashkil kilish maqsadida maxsus psixologik ko’rsatmalar berish:
a) sport mashguloti jarayonini sifatli tashkil kilish uchun sport anjomlari bilan tayminlash
b) sportchi organizmining yukori darajada ishchanligini mayrifiy faolligini o’stirish yo’llarini topish.
v) sportning alohidaturlari uchun yangi psixogik uslulardan foydalanish.
Masalan, psixodiagnostika uslublari yordamida sportchining ijtimoiy va moddiy sharoiti, muxit, bilish jarayonlari psixologiyasi, sport qobiliyatlari kabilar o’rganiladi.
3. Sportchining oldingi xolatdagi psixologik xususiyatlarini urganish. Sportchi yil davomida musobakaga yukori darajada tayyorgarlik ishlari olib borsa, yillik yuklama mashglotlarini ilmiy asosda rejalashtirsa, bu musobakada faol ishtirok kiladi, va yukori kursatkichlarni kulga kiritishga muvaffak buladi.
Murabbiy sportchining musobakadan oldingi tayyorgarlik holatini quyidagi psixolik jixatlariga aloxida eytibor berish kerak:
a) Yukori darajada ishchanlilikni vujudga keltirish, musobakaga chidamlilikni o’stirish uslublaridan foydalnish.
b) sportchining musobakadan oldingi va musobaka jarayonidagi ruhiy holatini o’rganish
v) Nokulay ruhiy holatdan chikib ketish yullarini izlab topish.
g) sportchilarning psixologik tayyorgarlik va chiniqish uslublaridan foydalanish.
4. Sport faoliyatini insonparvarlashtirish maqsadida psixologik muxit va shart-sharoitlarini vujudga keltirish. Agar sport faoliyati insonparvarlashtirilsa, sportchilar orasida tan jaroxati olish kamayadi, ruhiy toliqish, zo’riqish va xar xil kasalliklarga chalinishning oldi olinadi. Xamda sportchilarning garmonik rivojlanishi uchun yordam beradi. Bu masalalarni to’g’ri xal qilishda sportchilar xayotida ozodalik va gigienik ishlarni tashkil qilish yaxshi natijalar beradi. Sport faoliyatini insonparvarlashtirish masalalarini ijobiy va to’g’ri xal qilish uchun sport psixologiyasi kuyidagi vositalardan foydalanishni tavsiya qiladi:
a) sport faoliyatining ichki tomonlarini va sport jamoasi sportchilarining o’zaro munosabatlari qonuniyatlarini o’rganish;
b) sport faoliyati motivlarining tuzilish konuniyatlarini urganish;
v) sportchi faoliyati ruhiy xolatning individual psixologik xususiyatlarini o’rganish.
5. Sport jamoasidagi o’zaro ijtimoiy-psixologik munosabatlar jarayonini, sport guruxlarini boshqarishni va guruh sportchilarini boshkaruvchilik qobiliyatlarini shakllantirish:
a) sport komandasi va guruhlardagi ichki mexanizmlarining qonuniyatlarini o’rganish (his etish, milliy mafkura, qadriyatlar), boshqarish uslubiyatlarini ishlab chiqish;
b) sport komandalardagi liderlik masalalari va ularning o’zaro munosabatlarini o’rganish;
v) sportchining xulq-atvorini, qiziqishlarini va ijtimoiy psixologik motivlarini o’rganish;
g) sport musobokalarida sportchining muvaffaqiyatli qatnashishida murrabiy va boshqa shaxslarning taysirini o’rganish.
6. Sport faoliyatining g’oyaviyligi. Sportchi birorta jamoaning va komandaning ayzosi xisoblanadi, sportchi jahon birinchiligi va olimpiada o’yinlarida o’z davlati fuqarosi sifatida qatnashadi. Shuning uchun sportchi g’oyaviy, maynaviy va axloqiy jihatidan yaxshi tarbiyalangan bulishi lozim:
a) sportchi xarakterining barqaror sifatlarini tarbiyalash;
b) sportchining jismoniy va psixologik jihatidan tayyorlash tarbiyasini yaxshi yo’lga qo’yish vazifalarini to’g’ri xal etish;
v) O’zbekiston sportchilarining jahon va olimpiada musoboqalarida faol ishtirok qilishi uchun shart-sharoitlar yaratib berish.
Sportchi sport faoliyatida obyekt va subyekt sifatida qatnashadi. Masalan, komanda, trenir, raxbar, vrach va boshqa tarbiya bergan kishilarga nisbatan sportchi obyekt hisoblanadi, ammo sportchining o’ziga-o’zi ongli munosabatda bo’lishi subyekt vazifasini bajaradi. Bularning barchasi Murabbiyning sportchining sportdagi maxoratini takomillashtirish imkonini beradi. Murabbiy va sportchi munosabatlarida o’zaro ishonch, xurmat bo’lishi albatta mashg’ulotlarni samarali bo’lishida hamda samimiy muloqotni tayminlaydi.Sport jamoasida nizoli vaziyatlar uchrasamurabbiy shoshma-shosharlik bilan xukm chiqarishi joiz emas. Avallo xolatni chuqur o’rganishi, taxlil qilishi xar ikkala nizoli vaziyatga uchragan sportchilar bilan individal, guruhiy suhbatlashish lozim. Nizoli vaziyatlarni adolatli bartaraf etilishi murabbiy va sportchi o’rtasida yanada ishonch ruhini tayminlanishiga imkon beradi.
Murabbiy va sporttchilarni sport turiga zarur bo’lgan psixologik komponentlarini rivojlantirish vositalari. Sportchini psixik jarayonlari va ularning sportdagi ahamiyati.Sportchilarni sportga tanlov va sportga yo’naltirishda individual psixologik xususiyatlari. Sportchini musobaqaga psixologik tayyorlash to’g’risida umumiy tushuncha. Psixologik tayyorlashning rejalashtirish. Psixologik tayyorlashning yo’nalishlari. Psixologik tayyorgarlik vositalari. Sportchilarning shaxsiy omillarini shakllantirish. Ayni sport turiga zarur bo’lgan psixologik komponentlarni rivojlantirish vositalari haqida maylumotlarga ega bo’ladi.
Sportda murabbiy shaxsida o’ziga xos bilim, ko’nikma va malakalarni talab qilib u o’zida qo’yidagi psixologik fazilatlarga ega bo’lishni belgilab beradi.
1. Sport faoliyatining sportchilar ruhiga taysirini o’rganish:
a) sport musoboqasi jarayonini psixologik jixatdan taxlil qilish (sport turlarini aloxida va umumiy taxlil qilish);
b) sport mashg’uloti va musoboqasining sportchi xarakteriga taysirini o’rganish;
v) sporchilarning axloqiy va irodaviy sifatlarini o’rganish;
g) sportchi faoliyatining shart-sharoitlarini psixologik taxlil qilish;
d) sportchilarning o’zaro munosabatlarini va tashkilotchilik qobiliyatlarini jamoada tajriba yordamida shakllantirish;
2.Sport mashgulotini sifatli tashkil kilish maqsadida maxsus psixologik ko’rsatmalar berish:
a) sport mashguloti jarayonini sifatli tashkil kilish uchun sport anjomlari bilan tayminlash
b) sportchi organizmining yukori darajada ishchanligini mayrifiy faolligini o’stirish yo’llarini topish.
v) sportning alohidaturlari uchun yangi psixogik uslulardan foydalanish.
Masalan, psixodiagnostika uslublari yordamida sportchining ijtimoiy va moddiy sharoiti, muxit, bilish jarayonlari psixologiyasi, sport qobiliyatlari kabilar o’rganiladi .
3. Sportchining oldingi xolatdagi psixologik xususiyatlarini urganish. Sportchi yil davomida musobakaga yukori darajada tayyorgarlik ishlari olib borsa, yillik yuklama mashglotlarini ilmiy asosda rejalashtirsa, bu musobakada faol ishtirok kiladi, va yukori kursatkichlarni kulga kiritishga muvaffak buladi.
Murabbiy sportchining musobakadan oldingi tayyorgarlik holatini quyidagi psixolik jixatlariga aloxida eytibor berish kerak:
a) Yukori darajada ishchanlilikni vujudga keltirish, musobakaga chidamlilikni o’stirish uslublaridan foydalnish.
b) sportchining musobakadan oldingi va musobaka jarayonidagi ruhiy holatini o’rganish
v) Nokulay ruhiy holatdan chikib ketish yullarini izlab topish.
g) sportchilarning psixologik tayyorgarlik va chiniqish uslublaridan foydalanish.
4. Sport faoliyatini insonparvarlashtirish maqsadida psixologik muxit va shart-sharoitlarini vujudga keltirish. Agar sport faoliyati insonparvarlashtirilsa, sportchilar orasida tan jaroxati olish kamayadi, ruhiy toliqish, zo’riqish va xar xil kasalliklarga chalinishning oldi olinadi. Xamda sportchilarning garmonik rivojlanishi uchun yordam beradi. Bu masalalarni to’g’ri xal qilishda sportchilar xayotida ozodalik va gigienik ishlarni tashkil qilish yaxshi natijalar beradi. Sport faoliyatini insonparvarlashtirish masalalarini ijobiy va to’g’ri xal qilish uchun sport psixologiyasi kuyidagi vositalardan foydalanishni tavsiya qiladi:
a) sport faoliyatining ichki tomonlarini va sport jamoasi sportchilarining o’zaro munosabatlari qonuniyatlarini o’rganish;
b) sport faoliyati motivlarining tuzilish konuniyatlarini urganish;
v) sportchi faoliyati ruhiy xolatning individual psixologik xususiyatlarini o’rganish.
5. Sport jamoasidagi o’zaro ijtimoiy-psixologik munosabatlar jarayonini, sport guruxlarini boshqarishni va guruh sportchilarini boshkaruvchilik qobiliyatlarini shakllantirish:
a) sport komandasi va guruhlardagi ichki mexanizmlarining qonuniyatlarini o’rganish (his etish, milliy mafkura, qadriyatlar), boshqarish uslubiyatlarini ishlab chiqish;
b) sport komandalardagi liderlik masalalari va ularning o’zaro munosabatlarini o’rganish;
v) sportchining xulq-atvorini, qiziqishlarini va ijtimoiy psixologik motivlarini o’rganish;
g) sport musobokalarida sportchining muvaffaqiyatli qatnashishida murrabiy va boshqa shaxslarning taysirini o’rganish.
6. Sport faoliyatining g’oyaviyligi. Sportchi birorta jamoaning va komandaning ayzosi xisoblanadi, sportchi jahon birinchiligi va olimpiada o’yinlarida o’z davlati fuqarosi sifatida qatnashadi. Shuning uchun sportchi g’oyaviy, maynaviy va axloqiy jihatidan yaxshi tarbiyalangan bulishi lozim:
a) sportchi xarakterining barqaror sifatlarini tarbiyalash;
b) sportchining jismoniy va psixologik jihatidan tayyorlash tarbiyasini yaxshi yo’lga qo’yish vazifalarini to’g’ri xal etish;
v) O’zbekiston sportchilarining jahon va olimpiada musoboqalarida faol ishtirok qilishi uchun shart-sharoitlar yaratib berish.
Sportchi sport faoliyatida obyekt va subyekt sifatida qatnashadi. Masalan, komanda, trenir, raxbar, vrach va boshqa tarbiya bergan kishilarga nisbatan sportchi obyekt hisoblanadi, ammo sportchining o’ziga-o’zi ongli munosabatda bo’lishi subyekt vazifasini bajaradi. Bularning barchasi Murabbiyning sportchining sportdagi maxoratini takomillashtirish imkonini beradi. Murabbiy va sportchi munosabatlarida o’zaro ishonch, xurmat bo’lishi albatta mashg’ulotlarni samarali bo’lishida hamda samimiy muloqotni tayminlaydi.Sport jamoasida nizoli vaziyatlar uchrasamurabbiy shoshma-shosharlik bilan xukm chiqarishi joiz emas. Avallo xolatni chuqur o’rganishi, taxlil qilishi xar ikkala nizoli vaziyatga uchragan sportchilar bilan individal, guruhiy suhbatlashish lozim. Nizoli vaziyatlarni adolatli bartaraf etilishi murabbiy va sportchi o’rtasida yanada ishonch ruhini tayminlanishiga imkon beradi.
Murabbiy va sporttchilarni sport turiga zarur bo’lgan psixologik komponentlarini rivojlantirish vositalari. Sportchini psixik jarayonlari va ularning sportdagi ahamiyati.Sportchilarni sportga tanlov va sportga yo’naltirishda individual psixologik xususiyatlari. Sportchini musobaqaga psixologik tayyorlash to’g’risida umumiy tushuncha. Psixologik tayyorlashning rejalashtirish. Psixologik tayyorlashning yo’nalishlari. Psixologik tayyorgarlik vositalari. Sportchilarning shaxsiy omillarini shakllantirish. Ayni sport turiga zarur bo’lgan psixologik komponentlarni rivojlantirish vositalari haqida maylumotlarga ega bo’ladi.