So'z yasalishi nazariyasida abbreviatura muammosi

1.4 So'z yasalishi nazariyasida abbreviatura muammosi.

Hozirgi vaqtda turli tillarda yuz minglab qisqartirilgan leksik birliklar mavjud. Qisqartirilgan lug'atlar soni ortib bormoqda. Ba'zi hollarda ular bitta misollarda (medial qisqartirishlar) tilda uchraydigan qisqartmalarning kamroq tarqalgan turlarini o'z ichiga oladi, boshqa hollarda til bir necha o'nlab va hatto yuz minglablab juda ko'p qisqartirilgan birliklardan foydalanadi. Bunday qisqartmalarga so’zlardagi boshlang’ich harfning qisqartmasi, alifboli va akronimalar kiradi. Italyan “qisqartmalarining lug'ati”da (Adriano Cappelli, Guittone d’Arezzo, Bonagiunta Orbicciani, Chiaro Davanzati, P. Bembo, G. I. Ascoli, Tullio De Mauro) 30 mingga yaqin qisqartmalar mavjud.
Turli xil qisqartirilgan birliklar dunyoning barcha tillarida keng tarqalgan bo'lib, universal tilga aylanadi. Biz eng ko'p qisqartmalarni ingliz tilining qisqartmalar lug'atlarida uchratishimiz mumkin (Borisov V.V.).
Dunyoning aksariyat mamlakatlarida qisqartmalar diplomatiya, texnik va harbiy adabiyotlarda, biznes va tijorat hujjatlarini tayyorlashda, turli tashkilotlar, partiyalar, taʼlim muassasalarining nomlarida,avtomobillar, avtobuslar, samolyotlar, radar qurilmalari va boshqa qurilmalarning markalari, badiiy adabiyotda va matbuotda qoʻllaniladi.
So’z tarkibi, italyan tilining lug'ati, boshqa har qanday zamonaviy til kabi, doimiy o'zgarishlar holatidadir. Qisqartirish shakllaridan biri va til resurslarini tejashga qaratilgan zamonaviy tendentsiya bu tilning lug'at boyligini yangi qisqartirilgan birliklar bilan to'ldirish orqali rivojlantiradi.
Ko'pincha tilda iboralarning paydo bo'lish tarixi va ulardan tuzilgan qisqartirilgan birliklarning paydo bo'lish tarixi o'rtasida aniq chegara o’rnatish qiyin. Asl so‘z yoki ibora va undan hosil bo‘lgan qisqartmani chegaralash va o‘zaro kirib borish muammosi yuzaga keladi va yangi so‘z yoki iboralar paydo bo‘lishi bilan ularning qisqacha shaklini topish zarurati tug‘iladi. Bu o’rindao’sha til chegarasidan chiqib, jamiyat, madaniyat, fan, texnika va san’at tarixiga kirish zarur bo’ladi.
So‘zboyliginiyangiqisqartmalarbilanboyitishtiltaraqqiyotiningmuhimomillaridanbiridir. Yangiqisqartirilganleksikbirliklaritalyantiliningoʻzivositasidashakllanadi: yangiqisqartirilganbirliklar (soʻzyasash), qisqartmalarningyangiturlari (alifbolivaakronimlarningboshlangʻichharflariabbreviaturasi) hosilboʻlishiorqali. Qisqartmalarorqalilug'atnikengaytirishningikkinchiusuli - qisqartirilganleksikbirliklarniboshqatillardano'zlashtirishbo'lib, buxalqaroaloqalarningnatijasimahsulidir. O’zlashtirilganqisqartmalarodatdaitalyantilitizimigafaolvajudaosono'zlashtiriladi. Shundayqilib, yangiqisqartmalaranalogiya, ya'nitildaallaqachonmavjudbo'lganmodellarvao'zigaxos, xarakterlimodellargako'rayaratiladi. Ular har doimnutqningma'lumbirqismisifatidashakllanadi. Ammo ot-qisqartmalar rodvasonninggrammatikkategoriyasinianiqlashningo'zigaxosxususiyatlarigaegabo’ladi.
Til lug’atining o‘zgarishi tildagi tabiiy hodisadir. Yangi voqeliklar o'z nomlarini tilga kiritadi, bu esa, o'z navbatida, talaffuz qilishda vaqtni, yozishda joy va vaqtni tejash zarurati tufayli qisqa shaklni oladi. Tilda neologizm-qisqartmalar shunday paydo bo'ladi. Yangi qisqartmalar boshqa tillar tomonidan ko'pincha o'zgarishsizqabul qilinadi.Aynanshutarzdatildaishlatiladiganqisqartmalar - internatsionalizmlarpaydobo'ladi.
Qisqartirish nazariyasining umumiy muammosi sifatida qisqartmalar muammosi va zamonaviy italyan tilidagi til vositalarini tejash tendentsiyasi mamlakatimizda yoki xorijiy tilshunoslikda hali to'liq yoritilmagan. Qisqartirish jarayonini oʻrganish asosan qisqartirilgan soʻzlarning kirib kelish sabablari, yoʻllari va vaqtini oʻrganish bilan cheklandi. Reduksiya jarayoni mexanizmlari va italyan tilining har xil turdagi qisqartirilgan birliklari, ularning tildagi faoliyati, imlo va fonetik shakl xususiyatlari, semantik hajm, qisqartirish jarayonida so‘z yasalish usullari, grammatik shakllarni o‘rganish bilan bog‘liq ko‘plab masalalar, rod va son, alifbo va akronimlarni shakllantirish imkoniyati hali ham hal qilinmagan va hatto umuman o'rnatilmagan desak mubolag’a bo’lmaydi.
Bu masalalarni ham nazariy, ham amaliy nuqtai nazardan o‘rganish zarurati yaqqol ko‘rinib turibdi, chunki nazariy va amaliy xarakterga ega bo‘lgan ko‘plab masalalar bo‘yicha haligacha konsensus mavjud emas. Nazariy xarakterga ega bo'lgan ko'plab savollar ularni hal qilishni talab qiladi, xususan: qisqartma atamalarining ta'rifi, abbreviatura, alifbo, akronimlar manba tilining barcha omillari to'plamining qisqartirilgan so'zga ta'siri va roli, ichki bog'lanishlar, qisqartirilgan so'z va asl so'z yoki iboraning munosabatlari, tashqi va ichki munosabatlarga qarab qisqartirilgan so'zlarning shakllarini shakllantirish va barqarorlashtirish, zamonaviy italyan tilida qisqartirilgan birliklarning shakllanishi va evolyutsiyasi masalalari ushbu magistrlik ishining dolzarbligini belgilab berdi.
Tanlangan mavzu tadqiqot materialini tanlashni belgilab berdi: tadqiqot ishi siyosiy, ilmiy, texnik, harbiy, badiiy adabiyot, davriy nashrlar, matbuotda (italyan jurnallari va gazetalarida) uchraydigan qisqartmalar misollaridan foydalangan holda yozilgan. Tabiiyki, biz so'nggi italyan, rus va ko'p tilli lug'atlardan, mavjud qisqartmalar lug'atlaridan, shuningdek, qisqartmalar ilova ro'yxatlari shaklida berilgan sanoatga oid texnik lug'atlardan ma'lumotlardan ham foydalanildi.
Qisqartmalar nazariyasida bir nechta yo'nalishlar mavjud:Adriano Cappelli, Guittone d’Arezzo, Bonagiunta Orbicciani, Chiaro Davanzati, P. Bembo, R.I. Mogilevskiy, V.A. Xomyakov, A.D. Shveytser, I.A. Potapova, V.V. Borisov, S.P. Voloshin, M.M. Segal, L.P. Stupin shuningdek O. Espersen, T. Stern, J. Vandris, G. Marchand, G. I. Ascoli, Tullio De Mauro, I. Partrij, G. Menken va boshqalar.

1. Ba'zi tilshunoslar qisqartmalar so'z yoki qisqartirilgan iboraning to'liq asl shaklining varianti deb hisoblashgan. Boshqalari esa, qisqartmala so'zning varianti emas, balki yangi so'z deb hisoblashadi.

2. Hozirgacha qisqartmadaqo'llanilganterminologiyabo'yichabahslarmavjud. Abbreviaturamuammolaribilanshug‘ullanuvchiharbirolimo‘ziniqaysimasalaqiziqtirmasin, hardoimtadqiqotiniatamalargata’rifberishdanboshlaydi. Tabiiyki, qisqartmaterminologiyasimasalalaridatilshunoslarorasidakattakelishmovchiliklarmavjud. Fikrlarnafaqatbir-birigayaqinlashmaydi, balkito'g'ridan-to'g'riqarama-qarshidir. Bizqisqartmalarnianiqlashuchunturlixilatamalarniuchratamiz: qisqarish, qisqartirilganleksikbirlik (QLB), qisqartma, kontraktura, kesish, apokop, aferez, boshlang'ich, medialvayakuniykesish, to'liqyokiqismanellips, kontaminatsiya, soddalashtirish, so’zboshiqisqartmalari, alfavitizmlar, alifbolar, akronimlarvaboshqalar.
3. Grammatikrodningta'rifivaqisqartmalarsonibo'yichatilshunoslaro'rtasidaturlixilfikrlarmavjud. Bahsingliztilidanitalyantiligao’zlashganso’zlarning "s" yoki "x" otlariningko'plikko'rsatkichihaqidaboradi. Ba'zilarningta'kidlashicha, oxirgi "s" yoki "x" qisqartmaningoxiridako'plikdaqo'yilmasligikerak, chunkibuharfqisqartmaelementibilanxatobo'lishimumkin. Boshqalar, bu "s" yoki "x" harflariqisqartmaoxiridaqo'yilmaydi, debhisoblashadi, chunkiularoddiyso'zlardako'plikdatalaffuzqilinmaydi.
4. Imloshakli, qisqartmalarniyozishningo`zigaxosxususiyatlarihaqidato`xtalibo`tishlozim. Qisqartmalarningyozilishidagifarqbubilanduchkelganharbirkishigama'lum. Bundaharqandayimloniuchratishimizmumkin: kattavakichikharflar, qisqartmalarelementlariorasidaginuqtaningbo’lishivabolmaslikhollari,qiyachiziqorqali, ustunharflarbilankelishivahokazo. Qisqartmalarniyozishuchunmaxsusqoidalaryo'qligigaishonchhosilqilishuchunqisqartmalarlug'atlariniyokisanoatgaoidtexniklug'atlardagiqisqartmalarro'yxatiniko'ribchiqishkifoya. Lug'atlardahattobirxilqisqartmaningbirnechtaimlolarihamberilgan.
5. Qisqartmalarningtalaffuzihamko‘pmunozaralargasababbo‘ladi: u yokibuqisqartmanialohidaso‘zlarbilan, harflarningalifbotartibidanomlaribilantalaffuzqilishkerakmiyokibirso‘zbo‘libtalaffuzqilishkerakmi? O’zlashtirilganqisqartmalarningtalaffuziko'ptortishuvlargasababbo'ladi. Italyantilidaingliztilidanolinganqisqartmalarjudako'p, shuninguchunularniingliztilidatalaffuzqilishkerakmiyokiularallaqachonitalyantiligaassimilyatsiyaqilinganmivaitalyantiliqoidalarigamuvofiqtalaffuzqilinishikerakmi, buaniqemas.
6. Qisqartmalarnishakllantirishyo‘llarivausullari, qisqartmalarvaqisqartmalarnishakllantirishmodellarihaliyetarlichaishlabchiqilmagan.
7. Qisqartmalarnitasniflashturlarivaturlariningmavjudxilma-xilligibilanbizizlanuvchilarningishlaridabir-biridanfarqqiladiganbirnechajihatlarniuchratamiz.
8. Qisqartmalarningyangituri - qisqartmalarhardoimhamtilshunoslarniqiziqtiravermaydi, ba'zitadqiqotlardaularqisqartmalarhaqidahammuhokamaqilinmaydi, garchiabbreviaturadagievolyutsiyaaynanboshlang'ichqisqartmalardano'tganbo’lishigaqaramasdan,tilningoddiyso'zlarikabiyoziladivatalaffuzqilinadi.
9. Qisqartmaso'zlarnishakllantirishuchun "kengaytirish" yoki "toraytirish" akronimlaryasashusullariilmiyishlardauchramaydi. Qisqartmalarqo'shimchaunlilar,undoshlaryokiso'zlarningqismlarinio'zichigaoladi, ya'niqisqartmanishundayqilib "kengaytirish" orqaliso‘zningtuzilishigamoskelardi. Qisqartmalarning "torayishi", ya'niabbreviaturaningharqandayelementlariniqoldirishuningtuzilishinitilningoddiysoʻzlarituzilishigaimkonqadaryaqinlashtirishmaqsadidaamalgaoshiriladi. Tilshunoslarbumasalabilanshug'ullanishmagan.
10. Qisqartmalarnitarjimaqilishva "deshifrlash" “ochish” tarjimonlarvaqisqartmalimatnnitarjimaqilishbilanduchkelganlaruchunhamko'pqiyinchiliklartug'diradi, ammoqisqartmalarniochishvatarjimaqilishmuammolarigabag'ishlangankamsonli asarlarmavjud.
Keltirilganturliqarashlar, qiyinchiliklarvamuayyanmuammoniechishvositasiniyo'qligi, umumiyqisqartmanazariyasitizimidamadaniymeros, madaniyatlararomuloqotta'siridayuzagakelgantendentsiyalarushbutadqiqotninguslubiyasoslarinibelgilabberdivaabbreviaturaningumumiynazariyasi, ilmiyapparattadqiqiningyangimazmuniniishlabchiqishganazariyyondashuvlarnishakllantirishmumkin.
Ilmiylingvistik, psixologik, sotsiologikadabiyotlarnitahlilqilishquyidagimavjudqarama-qarshiliklarnianiqlashgaimkonberdi:
- harxilturdagiqisqartmalarterminologiyasidaishlabchiqilgannazariyyondashuvlarvaqisqartmalarnazariyasidao’rtasidaushbupozitsiyalarningetarlidarajadarivojlanmaganligi;
- abbreviaturaningumumiynazariyasimazmuninitilvositalarinitejamkorliktamoyiliasosidaqurishzaruriyatinirasmiytanolisho‘rtasidaqisqartmaningumumiynazariyasimazmuniniqurishdarealamaliyotningyo‘qligi;
- tilresurslarinitejashningnazariyjihatdanishlabchiqilgantamoyilivaamaliyotdayetarlidarajadafoydalanmasliko'rtasida;
- davlatstandartiningturliqisqartmalarnishakllantirishtalablari, ularningyozilishivalug'atlardakattanomuvofiqlikningmavjudligio'rtasida;
- abbreviaturanazariyasivaabbreviaturaningintegraltiziminishakllantirishningahamiyativaqisqartmalarningumumiynazariyasiniishlabchiqishuchuntegishlishart-sharoitlarningyo'qligipozitsiyasio'rtasida.
Ushbumuammoningnazariyvaamaliyjihatdanishlabchiqilmaganligidissertatsiyatadqiqotimavzusinitanlashgaolibkeldi.
Tadqiqotmuammosiqisqartmavaabbreviaturajarayonininazariyvaamaliyjihatdanasoslash, qisqartmaningyaxlitumumiynazariyasinituzishgayordamberadiganqisqartirilganleksikbirliklarningtildashakllanishivafaoliyatyuritishshartlaridaniboratdir.
Tadqiqotningmaqsadi - qisqartmanazariyasiningyaxlitmodelininazariyasoslash, ishlabchiqishvasinovdano'tkazishdir.
O'rganishob'ekti: qisqartmavaqisqartmajarayoni.
Tadqiqotpredmeti: qisqartirilganleksikbirliklarningshakllanishivafaoliyati.
Tadqiqotninggipotezasiqisqartirilganleksikbirliklarningshakllanishivafaoliyatiuchunma'lumtalablargarioyaqilganholda, qisqartmajarayonitilevolyutsiyasiningshartlaridanbiribo'lishimumkindegantaxminedi;
- abbreviaturaningmadaniy-tarixiyvaindividualjarayoninatijasidaqisqartirilganleksikbirliknianglash;
- abbreviaturajarayoninitilvositalariningtejamkorligi, qisqartmalarningshaklvamazmunbirligitamoyiliasosidatashkiletish;
- abbreviaturaningyaxlitumumiynazariyasiniishlabchiqishvositasisifatidafaoliyatyurituvchiabbreviaturajarayonimazmuniniishlabchiqishmexanizmisifatidatilshunoslik, psixologiya, falsafa, sotsiologiya, informatika, madaniyatlararoaloqafanlariningintegratsiyalashuvinita’minlash;
- abbreviaturajarayoniningmazmuninimadaniyatlararomuloqotvamadaniyatlararokompetentsiyajarayonisifatidaabbreviaturajarayonininglingvo-psixologik, falsafiy, sotsiologik, informativ, kommunikativvailmiytomonikontekstidashakllantirish, biridanikkinchisigaizchilo'tishnita'minlash. ;
- qisqartirilganleksikbirliklarningyagonaintegraltiziminitashkiletuvchiharxilturdagivatipdagiqisqartirilganbirliklar, qisqartmalar, qisqartirishlar, qisqartmalardanfoydalanish.