SO‘Z VA SO‘ZNING TIL VA MADANIYATNI O‘RGATISHDAGI
AHAMIYATI
Gavhar TOJIEVA
Xorijiy tillar kafedrasi ingliz tili o‘qituvchisi (TDO’TAU)
O‘zbekiston xalq shoiri ustozimiz Erkin Vohidovning “So‘z latofati” nomli
kitoblarini birinchi marta 2014 yili qo‘limga olganimda, ushbu mavzu haqida bir
kun o‘z fikr-mulohazalarimni yozaman deb ko‘nglimga tugib qo‘ygan edim va uni
maqola sifatida qog‘ozga tushishiga mazkur o‘tkazilajak anjuman sababchi bo‘ldi.
Mana shu jumlani ifoda etishda ham, ustoz otamiz ta’kidlaganidek, har bir so‘zning
millat tili va madaniyatidagi ahamiyatini naqadar katta ekanligini sezish mumkin.
Ingliz tili o‘qituvchisi va mutaxassisi sifatida “ko‘ngilga tugmoq”ni qanday qilib
ingliz tilida, yoinki boshqa tilda muqobilini topish mumkin. Ko‘ngil – soul yoki
heart, -ga – to, tugmoq – to tie degani. To tie to the soul yoki to tie to the heart deb
aytsak, inglizlar nima deyayotganimizni yoki nimani nazarda tutayotganimizni
albatta tushunmaydilar. Buning uchun ushbu so‘zning ona tilimizdagi boshqa bir
sinonimi yoki izohidan foydalanishimizga to‘g‘ri keladi, ya’ni ko‘ngilda saqlamoq,
yodda tutmoq, unutmay yig‘ib yurmoq. Shu kabi til hodisalarni uchratganda, hamda
uni o‘zga tilga tarjima qilishga to‘g‘ri kelib qolganda ona tilimizning boy va rang
barangligi bilan birga, ma’lum bir voqea va vaziyatga hos mazmunni ifodalovchi
so‘zlarni o‘z ichiga olganligiga qoyil qoladi kishi.
Yana bir so‘zimiz bor, bu xalqimizning shunchalar oqko‘ngilligidan darak
beradi. Bu so‘z havasdir. Havas qilmoq – undanda chiroyli ifoda. Ingliz yoki rus
tilida uni “envy, зависть” deb berishga to‘g‘ri keladi, lekin ular qayta ona tilimizga
o‘girilsa, hasadga aylanib qoladi, natijada o‘zga tilliklar bizni noto‘g‘ri
tushunishayotganidan habardor bo‘lamiz. Nega bunday? Ular havas qilishmasmikin,
hech qachon havas qilmaganmikin, yoinki bu so‘z ularning lug‘atida hech qachon
bo‘lmagan, mavjud bo‘lgan bo‘lsa, qo‘llanmay qo‘ganligi tufayli yo‘qolib
ketdimikin. Shunday hayol va o‘ylar ustozimizda kechganidek bizda ham behosdan
paydo bo‘ladi.
O‘zbekligimizni alohida e’tirof etuvchi milliy hususiyatlarimizdan bo‘lgan,
nutqimizda juda ko‘p qo‘llaydigan yana bir so‘zimiz, bu mehmondir. O‘zbek
tilining izohli lug‘atida uning ot sifatida ma’nolari bilan birga, o‘zagi mehmondan
iborat bo‘lgan - mehmondor, mehmondorlik, mehmondorchilik, mehmondo‘st,
mehmondo‘stlik, mehmon-izlom, mehmon-izmon, mehmonnavoz, mehmonxona
degan so‘zlarni ko‘rishimiz mumkin [3: 586-587].
Ustozimiz Erkin Vohidov o‘zlari so‘z boshiga mualliflik qilgan “Ma’nolar
maxzani” kitobida esa, “Mehmon – otangdan ulug‘” degan maqolimizga mos
keluvchi deyarli 4 betlik yuzlab maqol va hikmatli so‘zlar keltirilgan bo‘lib, ular
asrlar osha o‘z qadr qimmatini yo‘qotmay amal qilinib kelinmoqda. [2: 226-229]
Ingliz tilida esa, mehmon – a guest bo‘lib, Longman lug‘atida berilishicha,
kundalik hayotda, inglizlar odatda to have guests ni o‘rniga to have friends/people
over (for a meal, short visit etc) yoki
to have friends/people to stay deb aytarkanlar,
masalan: We’re having some people over for dinner this evening [5].
Zamonaviy Angliyaning ilk davrlarida amal qilingan mehmondo‘stlik
qadriyati hozirga kelib o‘z qadrini yo‘qotganligini ingliz tadqiqotchisi Felicity Heal
tomonidan yozilgan “Hospitality in Modern English” asarida ta’kidlanib, unda
shunday deyiladi:
“It was a Christian and moral duty to keep a good house: to be open and
generous in entertainment of both rich and poor, neighbour and stranger.
Hospitality is now regarded very differently, and our changed attitudes hamper our
approach to the history of this period”.
Yana bir, qo‘llanilishi bo‘yicha eng ko‘pchilikni tashkil qiluvchi so‘zimiz bor,
bu ko‘zdir. Ko‘z – tana qismi sifatida qo‘llanilishdan tashqari, qadrli a’zo sifatida
juda ko‘plab so‘z birikmalari va ifodalarda uchratamiz va qo‘llaymiz. Ustoz shoir
Erkin Vohidov ham “So‘z latofati” asarlarida, “Inson va qorachiq” mavzusiga
alohida to‘xtalib o‘tganlar, hamda unda hazrat Alisher Navoiyning shohbaytlariga
murojaat qilganlar.
Qaroko‘zim kelu mardumlig‘ emdi fan qilmag‘il,
Ko‘zim qarosida mardum kibi vatan qilg‘il.
Kundalik hayotdagi suhbatlarga quloq tutsak, ularda ko‘zday; ko‘zi to‘q,
ochko‘z, ko‘z-ko‘z qilmoq; ko‘zmunchoq; ko‘z-quloq; birovning ko‘zini o‘ynatmoq;
ko‘zi yetmoq; ko‘zi qiymoq; ignaning ko‘zi; uzukning ko‘zi; ko‘zday qo‘shni; ko‘z
ochib ko‘rgan; ko‘zga cho‘p solmoq; ko‘zga yaqin; ko‘zimning oqu-qarasi; ko‘rar
ko‘zim; qosh qo‘yaman deb, ko‘z chiqarmoq va boshqa shu kabi so‘z, birikma va
ifodalarni eshitib qolamiz. Ularni faqat o‘zbek tili va madaniyatiga xosligini o‘zga
tillarga tarjima qilish kerak bo‘lib qolganda seziladi. Ularga muqobil so‘z va
ifodalarni boshqa tillardan topish ba’zan imkoni bo‘lmaydi, chunki ular
takrorlanmas mazmun va xoslikka ega. Ayniqsa badiiy asarlarda, qaxramonlar
nutqida uchraganda, suhbatning asl mohiyatini o‘zga tilda tasvirlab berish
mushkuldir.
Shu o‘rinda o‘z kasbiy tajribamdan bir misol keltirmoqchi edim. Bundan 4
yilcha avval universitet rahbariyati bir maqolaga ingliz tilida annotasiya yozib
berishimni so‘rab qoldi. O‘sha kuni kasbdoshimning huzuriga o‘zbek jadidchilik
harakati to‘g‘risida ilmiy ish olib borayotgan amerikalik tadqiqotchi kelib o‘tirgan
edi. Kasbdoshim bir yumush bilan kafedramizdan chiqib ketgandi. Men u mehmon
bilan so‘rashib bo‘lib noutbukdagi ishimni davom ettira boshladim. U mehmon bir
oz kutib kuzatib o‘tirdi-da, bir payt yozayotgan matnimga qiziqib, “
Maylimi
mo‘ralasam?” – deb o‘zbek tilida so‘rab qoldi. Men bir oz qotib qoldim-da, “
Ha,
albatta” – deb javob berdim. Shu onda ajnabiyning og‘zidan chiqqan sof o‘zbek
tilidagi mo‘ralamoq so‘zi shunchalar yoqimli jaranglashi hali ham yodimda.
Bilamizki, mo‘ralash so‘zi hozirda salbiy mazmunga yo‘yiladi. Lekin uni ijobiy
holatlarda qo‘llasa ham bo‘larkan-ku degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Til, bu til sohiblarining madaniyatini aks ettirar ekan u yashashda davom
etadi. Madaniyat yo‘qolgan sari, tildagi so‘zlar o‘z kuchini va ahamiyatini yo‘qotib
boradi.
