So‘z turkumlari sistemasi, ularning lison-nutq dixotomiyasidagi o‘rni

Download 2,18 Mb.

1 2 3

Bog'liq
11-ma\'ruza

So‘z turkumlari kabi lison-nutq dixotomiyasida teng o‘rin tutadigan lison-nutq hodisasini o‘rganishda mazkur matn lingvistikasi metodlari bilan ish ko‘rish lozim. (Mazkur sohaga oid terminlarni Ferdinand de Sossyur ishlab chiqqan)

Grammatik so‘zda ana shu uch komponent birlashadi va tabiiyki, endi u leksemadan jiddiy farqlanadigan xususiyatga ega – u fikrning tarkibiy qismi va gap bo‘lagi, demak, endi leksema umumiy leksik maʼnosining (ULM) muayyan matniy-sintaktik qurshovdagi oraliq leksik maʼno (OLM) va xususiy leksik maʼno (XLM) kabi hosila maʼnolari amalda bo‘ladi.

So‘zning o‘zida uning birmuncha yuqori til tuzilmasiga, yaʼni ayni gap tarkibiga kirishi bilan bog‘liq belgilar jamlangan bo‘ladi, ushbu grammatik markirovka (belgilanganlik) uning tildagi ikki taraflama tobeligining yaqqol timsoli. Bir tarafdan, boshqa so‘zlarga qaramlik bo‘lsa, ikkinchi tarafdan gapning grammatik tuzilishiga tobelikdir”, deb yozadi leksema va GSning nisbiy mustaqilligi haqida G.V. Kolshanskiy , boshqacha aytganda, so‘zning paradigmatik aloqalari va sintagmatik aloqalari o‘zaro bog‘liq holda mavjud.

Leksema nutqda, gap tarkibida voqelantirilgan bo‘lsa (so‘zni nutqdan tashqarida, uning bir o‘zini alohida voqelantirish, aytish ham mumkin), o‘zicha, hech bir vositasiz, tavsifsiz yoki o‘zgarishsiz voqelana olmaydi. U, albatta, biron grammatik vosita yoki grammatik tavsif olgan holatda bo‘ladi. Boshqacha aytganda, so‘z nutqda doim grammatik belgi-nishonli bo‘ladi. Chunki nutq grammatika maydoni. Bu maydonning o‘z qonun-qoidasi bor. Til birligi bu maydonga kirar ekan, ana shu qonun-qoidaga bo‘ysunadi. Aks holda nutqdan tashqari holatda bo‘ladi – nutq birligi hisoblanmaydi. Bu esa lisoniy birliklarning nutqda hech qachon to‘g‘ridan-to‘g‘ri voqelanmasligini bildiradi. Hamma xatolarimiz, chalkashliklar nutqni lisoniy birliklarning voqelanishi, reallashishi deb tushunish natijasida kelib chiqadi.

Haqiqatan ham leksemaning nutqda voqelanishi natijasida vujudga keladigan XLM va OLMlarning ko‘p va xilma-xilligi uning maʼlum semantik maydonda va turli sintaktik pozitsiyalarda kelishi va morfologik shakllar yordamida voqelanishi tufayli yuzaga chiqadi.

Gap bo‘laklari obʼektiv borliqni uning aloqalari fonida umumlashtirib ko‘rsatuvchi tushunchalar tizmasini – fikrni ifodalaydi, fikr-gap esa obʼektiv borliqning sublogik va aktualizatsiyalashgan ko‘chirmasi, nusxasi.

O.L.Cherneyko qayd etganidek, agar leksemada «tushuncha so‘zning tashqarisida” («ponyatiye za slovom”) tamoyili amalda bo‘lsa, grammatik so‘z uchun «tushuncha so‘zning zamirida” («ponyatiye v slove”) tamoyili yaroqlidir , shu sababli grammatik so‘zning fikr (gap) tarkibidagi mavjud imkoniyatlari uning zamiridagi maʼnolarning voqelanishiga ko‘maklashadi

So‘z turkumlarining lisoniy tabiatni tekshirish, ulardagi yadroviy va periferial qismlarning o‘ziga xos tomonlarini tadqiq etish borasida lingvistika metodlari bilan ish olib borish maʼqul ko‘rinadi; chunki, leksemalarni til sathidagina maʼnoviy guruhlarga (turkumlarga) qatʼiy ajratish mumkin. Zero, «til diskret (ajraluvchan, bo‘linuvchan, nisbiy mustaqil) birliklarning majmui yoki turg‘un xususiy birliklarning o‘zaro barqaror doimiy bog‘lanish munosabati asosida tashkil topgan yangi bir butunlikdan iborat».

So‘z (leksema) guruhlari – turkumlarining tarixiy – geneologik, tafakkuriy va iyerarxiyali o‘zaro aloqasini, ularning yadroviy va periferial qismlari masalalarini, tabiiyki,
Download 2,18 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3