So`z boshi

«Gulshani  davlat». 

Bu asarning uchta qo‘lyozma nusxasi mavjud. 

Ikkitasi Sankt-Peterburgda, bittasi O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon 

Beruniy nomidagi SHarqshunoslik instituti xazinasida saqlanadi. Qisqa muddat 

xonlik qilgan Qutlug‘ Murodxon o‘ldirilgandan keyin Xiva taxtiga Sayyid 

Muhammadxon keladi. «Gulshani davlat» xuddi shu hukmdorning saltanat davri 

(1856-1865) voqealari haqida bahs yuritadi. Albatta, mamlakatda notinchlik, 

fitna-fasod  avjiga  chiqqan paytda  saltanat  tepasiga  kelgan Sayyid 

                                                

22

 Огаҳий. Жомиъ ул-воқеоти султоний. Асарлар. VI жилдлик. VI жилд. – Тошкент: 1980. – Б.78. 

---

 

43 

Muhammadxon mazkur holatni isloh qilishga, yurtda tinchlik o‘rnatishga 

harakat qildi. Bu yo‘lda u ba’zan qat’iy choralar ko‘rishga majbur bo‘lganligi 

haqida muarrix bunday yozadi: «Daryoi Amuning suvi taxminan o‘ttiz yildan 

beri Lavdan arnasiga zo‘r qilib, ul arna daryoning ko‘p suvin tortib, aksari 

mazra’lar ko‘l bo‘lib, Ko‘hna Urganch qal’asining qiblasidan o‘tgan Ko‘hna 

daryo rudxonasigakim, Sharqiroviqqa mavsumdir, yo‘l topib, ko‘p erlarga 

borguncha suv joriy bo‘ldi. Bo‘z erlardan nihoyatsiz ziroatgoh ochildi. Yovmut 

boshliq aksari turkman tavoyifi ul erlardin g‘oyatsiz mahsulot olib, kamoli 

to‘kdikdan tamarrud va tug‘yon ishini boshladilar. 

Chun mazkur arnadin suv oqmog‘i turkmanlarning Xiva xoniga 

bo‘ysunmasligiga sabab bo‘ldi, Sayyid Muhammad mazkur arnani bog‘latmoq 

uchun hijriy 1274 (1857-1858 melodiy) yil rabiul-avval oyining to‘rtida, 

panjshanba kuni Hasan Murod qushbegini buyurdi, Qushbegi shu kuniyoq 

farmonni ijro etishga kirishdi va ko‘p kishi bila borib, mazkur arna saqosini o‘n 

kun ichida bog‘latdi»

23

. 

Tarixnavis olim Q.Munirovning Ogahiy tarixiy asarlariga bag‘ishlangan 

tadkiqotlarida Sayyid Muhammadxonning bunyodkorlik faoliyati, Rossiya bilan 

olib borilgan diplomatik va savdo-sotiq munosabatlari, xonning ichki siyosat 

borasidagi ishlari «Gulshani davlat» misolida ilmiy tahlil etilgan. 

Bundan tashqari, Ogahiy «Gulshani davlat»da Xivadagi adabiy jarayon 

to‘g‘risida ham e’tiborli mulohazalarni bayon qiladi. Jumladan, u bunday 

yozadi: «Fazilat va ilm egasi Muhammad Nazar ajoyib munshiy va iste’dodli 

shoirdir. Shirin so‘zli shoir Pahlavon Niyozboykim, taxallusi Komildur va zarif 

shoir Mulla Nurjon laqabi Xolisdur». 

Umuman, «Gulshani davlat» asari XIX asr Xiva xonligi tarixi haqida boy 

ma’lumotlarni o‘zida jamlaganligi sababli Turkiston tarixini o‘rganishda muhim 

manbalardan ekanligi bilan g‘oyatda qimmatlidir.