Sotsiologiya

Muvozanat va tartibga solinadigan muvozanat. Har bir sub’ekt o’z maqsadiga erishish uchun muayyan resurs va imkoniyatlarga ega bo’ladi; mavjud variantlardan konkret bittasini tanlash uning strategiya (boshqarish)sini qayd etadi. Barcha sub’ektlar o’z strategiyasini tanlagach, hamma maqsadli funktsiyalarning ahamiyati ma’lum bo’lgan vaziyat vujudga keladi. Sub’ektlarning o’zaro ta’siri va aloqasi shu bilan belgilanadiki, hamma ishtirokchilar faqat o’z strategiyasiga ega bo’ladi, maqsadli funktsiyalarning ahamiyati esa qolgan sub’ektlariga tegishli strategiyani tanlashiga bog’liq. Muvozanatli kontseptsiyaning mohiyati jamoa bo’lib qaror qabul qilishda, ishtirokchilarning birortasi uchun muvozanatli strategiyadan yakka holda chetga chiqish ijobiy rol o’ynamaydi. Muvozanatli kontseptsiya ko’p sub’ektlar faoliyat ko’rsatgan vaziyatda qaror qabul qilish uchun eng keng tarqalgan vosita hisoblanadi. Masalan, mamlakatdagi biror bir shahar hokimiyatida bir tomonlama tartibda qaror qabul qilish maqsadga muvofiq emas.

Tartibga solinadigan muvozanatdagi boshqarishning ierarxik strukturasi va uning yuqori darajasidagi markaz katta ahamiyatga ega.

Markaz va hududlardan iborat boshqarish strukturasi bo’shlikda emas, balki muayyan tashqi muhitda faoliyat ko’rsatadi. Aksariyat hollarda, markaz chetdagi hududlarga qaraganda tashqi muhit parametrlari haqida ko’proq ma’lumotga ega. Markaz hududlarni mavjud axborot bilan tanishtirishi mumkin, lekin barcha narsa haqida gapirishi shart emas. Masalan, xom ashyoni eksport qilishda davlat hududlardan uni arzonga olish uchun tashqi bozordagi narx-navoni kamaytirib ko’rsatishi mumkin. Shunday qilib, hududlarga axborotni uzatish markazning strategik boshqaruvi bo’ladi, bunday strategiya axborotni tartibga solish deyiladi.

Axborotni tartibga solish natijasida muvozanatli vaziyat vujudga kelsa, u tartibga solinadigan muvozanat vazifasi hisoblanadi. Axborotni o’zgartirib ko’rsatish markaz uchun ham, hududlar uchun ham foydali bo’ladi, chunki muvozanatdagi «qalbaki» vaziyatda maqsadli funktsiyaning ahamiyati oshadi. Bunday boshqarish g’oyasi (yaxshilik uchun yolg’on so’zlash)ni xom ashyoni eksport qilish masalasiga ham tadbiq etish mumkin: agar hududlar tashqi talabdagi baholardan xabardor bo’lmasa, ularning har biri ko’proq xom ashyo topishga harakat qiladi, natijada xom ashyoning narxi pasayadi. Tashqi talabning markaz tomonidan kamaytirib ko’rsatilishi narxni yuqori darajada ushlab turishga imkon beradi, bu esa barcha ishtirokchilar uchun foydadan holi emas.

Pareto bo’yicha optimallik g’oyasi ko’plab sub’ektlar bilan bo’lgan vaziyatda qarorlarni baholashda qo’llaniladi. Ishtirokchilardan biri boshqa ishtirokchilar hisobiga ko’proq narsaga ega bo’lsa, bunday vaziyat Pareto vaziyati deyiladi. Federal dotatsiyalarni hududlar orasida taqsimlash Pareto shartiga ko’ra quyidagicha bo’ladi: biron bir hududning dotatsiyalarni oshirish haqidagi talabining markaz tomonidan bajarilishi boshqa bir hudud hisobiga amalga oshiriladi. Agar taqsimlanish Pareto optimalligiga ko’ra bo’lmasa, masalan, markaz tomonidan rejalashtirishdagi xatolik o’tgani tufayli hududlar qo’shimcha ravishda o’z talabini qo’yishi mumkin.

Konkret iqtisodiy dasturni tahlil qilishda mablag’ va vositalarni hududlar orasida taqsimlashning bir qancha pareto-optimalligi bo’lib, markaz bunda qo’shimcha dalillarga, aniqrog’i ijtimoiy-siyosiy vaziyatga alohida e’tibor berishi mumkin. Masalan, tabiiy ofat yoki talofot ko’rgan hududlarga alohida yordam ko’rsatiladi.