Sotsiologiya

Sotsiologiya - insoniyatning bir necha yillik tarixiy taraqqiyoti davomida yaratilgan madaniyatning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi.

XVIII asrda kishilik jamiyati, uning qonuniyatlarini o’rganuvchi fan sifatida tarix falsafasi shakllandi. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvi va ilmiy bilimlarning tabaqalanishi sotsiologiyaning falsafadan ajralib, mustaqil fanga aylanishini muqarrar qilib qo’ydi. XIX asrgacha sotsiologiya falsafaning tarkibiy qismi bo’lib keldi. XVIII-XIX asr klassik falsafasi va adabiyotining ijtimoiy voqelikka noilmiy munosabati sotsiologiyaning fan sifatida shakllanishini taqozo etdi. XIX asr boshlaridan u falsafadan ajralib chiqish imkoniga ega bo’ldi. Ushbu asrning 30yillarida frantsuz faylasufi Ogyust Kont “sotsiologiya” atamasini fanga kiritdi. U “Sotsiologiya” fanining asoschisi hisoblanadi. O.Kont fikricha sotsiologiya bir butun organizm hisoblangan jamiyat haqidagi barcha bilimlarni birlashtirish va dalillarni izchil o’rganish orqali unga ilmiy asos berishi kerak.

Shuning uchun ham sotsiologiya o’z oldiga quyidagi vazifalarni qo’yadi:

• 
  jamiyatni bir butun tizim sifatida o’rganish; - jamiyatni ilmiy vositalar yordamida o’rganish; - ijtimoiy munosabatlarni o’rganish.
  

Demak, sotsiologiya jamiyat to’g’risidagi fan bo’lib, ijtimoiy munosabatlar, ularning amal etish qonuniyatlari hamda istiqbollarini o’rganadi. Ayni paytda, sotsiologiya jamiyatdagi me’yoriy va patologik holatlarni aniqlaydi, natijada insoniyatni noxush holatlar, qiyinchiliklardan qutilish yo’llarini ko’rsatadi. XIX asrda sotsiologiyani sotsial gigiena deb tushunishgan.

Respublikamizning mustaqillikka erishuvi, milliy istiqlol yo’lidan izchil borayotganligimiz, rivojlanish tendentsiyasida O’zbekistonning o’ziga xos va mos besh ustuvor qoidaga asoslanib harakat qilayotganligi, xususan:

• 
  iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi va bunda iqtisodiyotning mafkuradan holi bo’lishi;
  
• 
  hozirgi vaziyatda davlat jamiyatning bosh islohotchisi rolini o’ynashi;
  
• 
  qonun hamma joyda hamma narsadan ustun turishi;
  
• 
  mamlakatimizda istiqomat qiluvchi turli millatlar va ijtimoiy guruhlar manfaatlarini hisobga olib, insonparvarlik bilan yo’g’rilgan kuchli ijtimoiy siyosat o’tkazish lozimligi;
  
• 
  bozor iqtisodiyotiga sobitqadamlik bilan bosqichma-bosqich, tadrijiy rivojlanish tamoyiliga izchil rioya etish orqali o’ta borish,¹ bugungi kunda jamiyatimiz turli jabhalarini atroflicha o’rganib borish ijtimoiy voqelikdagi fikr rivoji va uni maqsadli boshqarish masalalarini kun tartibiga qo’yadi.
  

Sotsiologiya fani jamiyatda quyidagi o’rinni zgallaydi:

1. 
   Sotsiologik tafakkur jamiyatni yaxlit tizim sifatida o’z qonuniyatlari yordamida faoliyat ko’rsatishi va rivojlanishini o’rganadi, ijtimoiy elementlarning umumiy sotsial tizimdan mustaqil holda harakat qilishini inkor etadi.
   
2. 
   Real mavjud ijtimoiy munosabatlarni konkret o’rganishni nazariy va amaliy jihatdan asoslaydi.
   
3. 
   Voqelikni o’rganishda amaliy usullarga tayanadi, ilmiy-amaliy asoslangan xulosalarni ilgari suradi.
   

Demak, sotsiologiya jamiyatni dalillarni tahlil qilish va ilmiy umumlashmalar orqali emas, balki mavhum tarzda o’rganuvchi falsafadan, shuningdek, ijtimoiy xulqatvor va o’zaro ta’sirning tipik guruhiy emas, balki individual namoyon bo’lishida o’rganuvchi psixologiyadan farq qiladi.

Bugungi kunda ikki xil - akademik sotsiologiya (jamiyat haqidagi umumnazariy tizim) va amaliy sotsiologiya (konkret ijtimoiy voqea va dalillarni o’rganish uchun ilmiy apparat) shakllandi. XX asrning ikkinchi yarmidan mana shu ikki xil sotsiologiya uyg’unlashib, birlashib, ayrim olingan hodisa va jarayonlarning rivojlanishini aniq dalillarni nazariy umumlashtirish usuli yordamida bayon etish nazariyasi vujudga keldi.

AQShlik sotsiolog Dj. Smelzer o’zining “Sotsiologiya” darsligida “Sotsiologiya - jamiyat to’g’risidagi fan” ekanligini ta’kidlaydi. O.Kont esa sotsiologiyani “jamiyat to’g’risidagi pozitiv fan”, deb baholaydi. Frantsuz mutafakkiri E.Dyurkgeym esa “Sotsiologiyaning predmeti - ijtimoiy faktlardan iborat” deb bilgan.

Nemis sotsiologi G.Zimmel ta’rificha “Sotsiologiya xususiy ijtimoiy fanlarning bilish nazariyasidir”. Nemis sotsiologi M.Veber fikricha “Sotsiologiya ijtimoiy xulqatvor to’g’risidagi fandir”. U ijtimoiy xulq-atvorni insoniy munosabatlardan iborat, deb bilgan. Insoniy xulq-atvor esa ijtimoiy mohiyatga ega.

Rus sotsiologi P.Sorokin esa ushbu fan predmeti - “jamiyat yoki ijtimoiy hodisalardan iborat”, deb hisoblaydi. V.Yadov fikricha “Sotsiologiya jamiyatning bir butun organizm ekanligini, ijtimoiy munosabatlarning bir butunligini o’rganadi. Sotsiolog G.Osipov “Sotsiologiya” deb nomlangan o’quv qo’llanmasida

“Sotsiologiya ijtimoiy tizimlarning faoliyat ko’rsatishi va rivojlanishi to’g’risidagi, umumiy va o’ziga xos ijtimoiy qonun hamda qonuniyatlarning shaxs, ijtimoiy birliklar, sinflar, xalqlar faoliyatida vujudga kelish va amal qilish shakllari to’g’risidagi fan”, deb ta’riflagan.

Demak, sotsiologiya inson hayot faoliyati yoki ijtimoiy tashkilotlarning hamkorlikdagi shakllarini o’rganuvchi va inson hamjamiyatining rivojlanishi hamda xulq-atvori to’g’risidagi fandir.

Xulosa qilib aytganda, sotsiologiyaning ob’ekti uning nimani o’rganishi kerak, degan savolga javob bersa, predmeti o’sha ob’ektning qay jihatlarini o’rganadi, degan savolga javob beradi. Sotsiologiyaning ob’ektini jamiyatni boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, ratsional vositalari tashkil etadi.

Sotsiologiya ijtimoiy hayot jarayonlarini uch bosqichda o’rganadi:

1. 
   aniq-empirik;
   
2. 
   maxsus;
   
3. 
   umumiy.
   

Shunga muvofiq ravishda sotsiologiya empirik, maxsus va umumsotsiologik tadqiqot jarayonlarini o’z ichiga oladi.

Sotsiologiyaning vazifasi jamiyat taraqqiyotini ta’minlaydigan eng qulay variantlarni, ijtimoiy madaniy modellarini topishdan iborat. Bular jamiyat va insonning o’z-o’zini takomillashtirishga qaratilgan qonuniyatlardir.

Sotsiologiyaning vazifasi murakkab ijtimoiy dunyoni tashkil etuvchi o’zaro birikib harakat qiluvchi tuzilma va mexanizmlar mohiyatini aniqlashdan hamda ularning rivojlanish tendentsiyalarini belgilashdan iborat.

Sotsiologiyaning tadqiqot predmeti tarkibiy tuzilish jihatidan quyidagilarni o’z ichiga oladi:

1. 
   Umumiy sotsiologiya - turli sotsial tizimlarda uchrab turadigan ijtimoiy hayotga oid me’yorlarni, bu tizimlarning yashash tarzi va taraqqiyotining eng umumiy qonuniyatlarini o’rganadi.
   
2. 
   Maxsus sotsiologiya - ijtimoiy faoliyatning alohida sohalarini ko’p omilli tizim sifatida tadqiq etadi. Maxsus sotsiologiyaning bir qancha tarmoqlari bor: 1) industrial sotsiologiya; 2) shahar sotsiologiyasi; 3) demografik sotsiologiyasi va b.
   
3. 
   Bevosita empirik sotsiologik tadqiqotlar - tadqiq qilinayotgan hodisalar, individlar bilan bevosita aloqa va ularning hayot faoliyatlaridagi faktlar to’plami bo’lib, so’roq, kuzatuv, eksperiment va hujjatlarini o’rganish usullarini tajriba yordamida bilishdir.
   

Sotsiologlar jamiyatni ikki darajada o’rganadi: makro va mikrodarajada.