Sotsiologiya fanidan slaydlar

3-mavzu. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar va mulkchilik munosabatlari

• 1. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar
• 2. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari
• 3. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’yektlari va sub’yektlari
• 4. Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni

Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:

• tarixiy-formatsion yondashuv;
• madaniylashish (tsivilizatsiya) darajasi jihatdan yondashuv;
• texnika va texnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv;
• iqtisodiy tizimlar o’zgarishi jihatidan yondashuv.

Jamiyat taraqqiyotida quyidagi masalalar mavjud bo’ladi

• Mehnatning taqsimlanishi;
• Ijtimoiy hayot yangi tizimini eskisi bilan kurashi;
• Progressiv va regressiv g’oyalarni o’zaro kurashi;
• Ijtimoiy ideallar kurashi (progressiv va regressiv)

Taraqqiyotning formatsion ko’rinishlari

• Ibtidoiy jamoa tuzimi davri
• Quldorlik jamiyati
• Feodal jamiyat
• Kapitalistik jamiyat
• Bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat

Taraqqiyotning tsivilizatsion ko’rinishlari

• Antik davr tsivilizatsiyasi
• Arab-musulmon davri tsivilizatsiyasi
• Renessans davri tsivilizatsiyasi
• Hozirgi zamon tsivilizatsiyasi

Iqtisodiy taraqqiyot ko’rinishlari

• 18-asr ohiri 19-asr boshlarida to’qimachilik sanoati atrofida shakllangan iqtisodiy taraqqiyot
• 19-asr ohiri 20-asr boshlarida temir yo’l sanoati atrofida shakllangan iqtisodiy taraqqiyot
• 1914-1990 yillarda avtomobilsozlik sanoati atrofida shakllangan iqtisodiy taraqqiyot

Iqtisodiy taraqqiyot ko’rinishlari

• 1980-2014 yillarda yoqilg’-energetika sanoati atrofida shakllangan iqtisodiy taraqqiyot
• 1990-2030 yillarda information texnologiyalar sanoati atrofida shakllangan iqtisodiy taraqqiyot
• 2010 yillardan boshlab nanotexnologiyalar sanoati atrofida shakllangan iqtisodiy taraqqiyot

Tafakkur taraqqiyoti

• Primitiv (ibtidoiy) ong taraqqiyoti
• Ko’phudolilik (miloddan avv.12-asr – melodiy 5-asr)
• Yakkahudolik va ateizm (miloddan avv.1-asr – melodiy 15-asr)
• Intellektualizm (15-asr va hozirgi zamon)
• Demokrativ tafakkur (20-asr va hozirgi zamon)
• Sun’iy intellekt (hozirgi zamon va kelajak)

• Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi.
• Mulkchilik munosabatlari – bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlardir.

• Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz berganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish – bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, meros qoldirish, hadya qilish, ijaraga berish kabi holatlarni erkin tanlash imkoniyati orqali namoyon bo’ladi.

• Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’lgan mulk ob’yektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi:
• 1) xususiy mol-mulkning milliylashtirilib, davlatning ixtiyoriga o’tkazilishi;
• 2) davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarda investitsiyalarni amalga oshirish.
• Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni bildiradi.

• Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati asosida ko’payadi va rivoj topadi.
• Shaxsiy mulk ob’yektlari – bu turar joylar, bog’-hovli va uylar, transport vositalari, pul jamg’armalari, uy-ro’zg’or va shaxsiy iste’mol buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin.
• Xususiy mulk – ayrim sohibkorlarga qarashli bo’lib, yollanma mehnatga asoslangan holda foydalanadigan mulkdir.