18-Maruza.Garb mamlakatlarida sotsiolingvistikaning organilishi .
(Germaniya misolida)
Germaniya sotsiolingvistikasining vujudga kelishi Nemis tilshunosligi tarixiga nazar tashlanganda sotsiolingvistikaning rivojlanishiga asos sifatida xizmat qiladigan ikki yonalishni korish mumkin. Birinchi yo'nalish nemis tilining shakllanishidagi tarixiy xususiyatlardan kelib chiqqan. Malumki, XIX asming ikkinchi yarmigacha davom etgan Germaniyamng kop asrlik feodal tarqoqligi birinchidan,nemis tilida bir-biridan farq qiladigan kop sonli dialektlaming mavjudligida, ikkinchidan, nemis adabiy-milliy tilining favqulodda sekin shakllanganligida, uchinchidan, talaffuz va grammatika me'yorlanda mahalliy ikkilanishlaming uzoq davom etganligi hamda hozirgi nemis sozlashuv tilida mahalliy talaffuz va lugaviy farqliliklaming sezilarli darajada saqlanib qolganligida namoyon boTgan. Ana shu xususiyatlami nazarda tutgan holda, nemis tilshunosligi asosiy diqqat-etiborini ananaviy tarzda dialektlar, meyor muammosi, shuningdek, adabiy til, so'zlashuv tili va dialektlaming ozaro munosabatini o rganishga qaratdi1. Y.Grimm, I.A.Shmeller, G.Venker, F.Vredlaming tadqiqotlari bunga misol bola oladi.Nemis tili dialektlarini har tomonlama chuqur va jadal o'rganish ikkinchi jahon urushigacha davom etdi. Bu tadqiqotlarga dialektologiya uchun ananaviy vazifalami belgilash xos bo Tib, birinchi galda lingvistik geografiya metodlari yordamida dialektlaming hududiy tarqalishi aniqlandi,
so'ngra ulaming tarqalishidagi tarixiy davomiylik belgilandi. Dialektning ijtimoiy tomoniga nisbatan boigan dastlabki davrlardagi qiziqish malum darajada yoqolgan edi. Holbuki, biiinchi (makon) va ikkinchi (zamon) bilan bir qatorda aynan uchinchi o lchov (dritte dimension)ning, yani dialektning ijtimoiy variantliligini tahlilga tortilishi sof dialektologik tadqiqotlardan ijtimoiy-dialektologik tadqiqotlarga, xuddi sobiq GDRda yuz
bergandek, asosiy sotsiolingvistik tadqiqotlardan biriga qonuniy otish yuz bergan boiardi1. Biroq GFRda sotsiolingvistikaning rivojlanishi dastlab boshqa yoldan bordi, dialektlaming vazifalari va qoilanishi kabi sotsiolingvistikjihatlarga nisbatari qiziqish keyinroq paydo boldi.Nemis tilshunosligidagi ikkinchi yonalish sotsiolingvistik muammolarga malum manoda tegishli boigan, tilga xalq ruhi, milliy tafakkur ifodasining mahsuli sifatida haraydigan V. Gumboldt va uning izdoshlarining nazariy fikrlaridir. Ammo V.Gumboldtnmg goyalari GFR tilshunoslarining emas, balki faylasuflarming asosiy tadqiqotlarida oz rivojini topib, ulaming idealistik tomoni haddan tashhari borttirildi. Til va
jamiyat, til va madaniyatning aloqasi kabi muhim masalalar osha davrdagi va undan keyingi tilshunoslaming etiborini tortmadi.Ayrim garbiy yevropalik sotsiolingvistlaming fikricha, 60-yillarda GFRda sotsiolingvistikaining rivojlanishi umumgerman ananalaridan butkul uzilgan, birinchi navbatda mamlakatdagi siyosiy va talim sohasidagi ahvoldan kelib chiqqan holda yuz bergan.Otgan asming 50-60-yillarida nemis tilshunosligi ogir ahvolni
boshidan kechirdi va nazariy tilshunoslikning yangi talimotlari doirasida o z o'rnini topishga harakat qildi. Bu bir tomondan, transformatsion grammatika, ikkinchi tomondan, B. Bemstaynning sotsiolingvistik talimotining tanqidsiz qabul qilinishiga olib keldi3. Shu bilan birga, GFRda sotsiolingvistikaning rivojlanishi uzoq vaqt mobaynida bu ota yuzaki
nazariyaning ham lingvistik, ham ijtimoiy jihatlari singari tor doiralari bilan chegaralanib qoldi.
GFRning AQSh bilan iqtisodiy, siyosiy va ilmiy jihatdan ota mustahkam aloqalariga qaramasdan, sotsiolingvistika ozining dastlabki bosqichlarida nazariy teranligi va empirik asosining kengligi nuqtayi nazaridan B. Bemstaynnikidan afeal bolgan Amerika talimotini deyarli qabul qilmadi.B.Bemstayn gipotezasining oziga tortadigan asosiy tomonlaridan biri uning amaliy yonalishi edi. U ijtimoiy hayotni yaxshilash haqida
muayyan tavsiyalami bergandek, ijtimoiy ziddiyatlami mutlaqo ogriqsizyol bilan yumshatishga uringandek korinar edi. Tabiiyki, mazkur gipoteza nafaqat tilshunoslami, balki siyosatshunoslar, sotsiologlar va talim sohasidagi mutaxassislami ham qiziqtirgandi. A.I. Domashnev bu haqida shunday yozgan: B. Bemstayn kodlar nazariyasining qizgin
muhokama qilinishiga sabab, avvalo, uning ilmiy ahamiyati emas, koproq talim ehtiyojlari uchun jozibador boTgan uning pragmatik jihati edi. Bu davrda aksariyat kapitalistik davlatlardagi qashshoqlik shu darajaga yetgan ediki, endi bu haqida sukut saqlash, bu sohada hech bolmaganda ozgina ozgarishlar qilishga urinmaslik mumkin bolmay qolgan edi. Shuningdek,I. Radtkening qayd qilishicha, GFRda turli siyosiy partiyalar ijtimoiy islohotlar o tkazish talabini ilgari surdilar. Talim boshharuvidagi rasmiy idoralar sotsiolingvistikaning maktabdagi quyi tabaqa bolalarining lisoniy tengsizliklar tufayli boshqa bolalarga nisbatan teng imkoniyatlardan mahrumligi haqidagi xulosasiga tezda munosabat bildirishdi Bunday sharoitda quyi ijtimoiy tabaqaga mansub bolalaming til salohiyatlarini kengaytiradigan til oqitishning kompensator dasturlari ishlab chiqildi.Mualliflaming fxkricha, mazkur dasturlar bunday bolalaming ijtimoiy imkoniyatlarini orta ijtimoiy qatlamga mansub bolalar bilan tenglashishiga, yani ulaming ham talim olish va xizmat pog'onalaridan kotarilish imkoniyatlariga ega bolishiga olib keladi2.
Nima uchun kodlar nazariyasi aynan GFRda bunchalik katta qiziqish uygotgan degan savolga B. Shliben-Lange ikki jihat bilan javob beradi. Birinchidan, B.Bemstayn gipotezasining tashviqoti 1967-1969-yillardagi talabalar harakatiga mos keigan: bu gipoteza filologiyaning jamiyat amaliyoti bilan aloqasini namoyish qilganligi bilan talabalami oziga jalb qilgan.Ikkinchidan, 60-yillaming oxirida GFRda yuqorida qayd qilingan siyosiy va ijtimoiy sabablarga kora, pedagogika eng asosiy fanlardan biriga
aylangan. Pedagogika fani tomonidan tarbiya jarayonidagi natijalaming,asosan, til vositasida amalga oshiriladigan muhim ijtimoiylashuv shakllariga bogliq boTishi belgilangan edi. Shunga ko'ra, pedagogika uchun til tosiqlari muammosi markaziy masalalardan biri hisoblanar edi. Shunday qilib, GFRda sotsiolingvistik muammolar majmuyi vujudga keigan paytdanoq pedagogik nazariyalar bilan chambarchas bog'liq b o iib , uning rivojlanishida muhim orin egalladi.Shuni takidlash joizki, GFRda 70-yillardayoq kompensatsiyalangan ta lininmg ' kutilgan natijalar bera olmaganini va Bemstayn nazariyasi uiradlami oqlay olmasligini k o rsatadigan tadqiqotlar yuzaga keigan edi (Gutt, Saffiner 1971, Hartig 1977 tadqiqotlari bunga misol bo'ladi).
70-yillardagi G" arbiy Germaniya sotsiolingvistikasida B.Bemstayn farazining asosiy mazmunini empirik tekshirish va tanqid qilish salmoqli orin tutdi. Biroq mazkur muammolar bilan birga, tadqiqotchilar boshqa mamlakatlaming sotsiolingvistlari ananaviy shugullangan masalalar bilan ham qiziqa boshladilar. Ayniqsa, AQSh sotsiolingvistlarinmg, xususan, U.Labov, D. Xayms, J. Gampers, M. Qulitard va h.k.ning tadqiqotlariga
qiziqish ortdi, ular nemis tiliga tarjima qilindi.Bu davrga kelib, umumnazariy masalalar muhokama qilina boshlandi, yani sotsiolingvistika fan sifatida oz mavqeyini belgilashga boshladi. B. Shliben-Langening takidlashicha, bir tomondan, til jamoalari va ijtimoiy guruhlar hayotidagi sotsiolingvistik muammolami, ikkinchi tomondan, sotsiolingvistikaning fan sifatidagi muammolarini farqlab olish lozim edi. U sotsiolingvistikaning predmeti, tadqiqot metodlari, nazariyaning tizimi, shuningdek, sotsiolingvistikaning boshqa fanlarga munosabatini ikkinchi tiidagi muammolar qatoriga kiritdi.70-yillarda GFR sotsiolingvistlari tomonidan qizgin bahslarga sabab bolgan umumnazariy masalalar orasida lingvistik materialni tasvirlash usullari muammosi ham bor edi. Til jamoalari hayotidagi sotsiolingvistik muammolar orasida ijtimoiy vaziyat va rollarga kora variantlilik koproq
etibomi jalb qilar edi. Bu o rinda tadqiqotlar, asosan, GFRning nemis tilidagi materialiari negizida amalga oshirildi.Ushbu davrda qator keng hamrovli sotsiolingvistik tadqiqotlar dunyo yuzini kordi. Maktab oquvchilari sozlashuv tilini o rganish maqsadida yozilgan Maktabda til, fan va texnikaning rivojlanishi tasirida texnik-kasbiy tilning paydo b o iish xususiyatlarini yoritishga haratilgan Kasbiy va maxsus tillar, nemis tili struktur xususiyatlarining tahlili hamda til muomalasining ijtimoiy strukturalar bilan aloqasini belgilash maqsadida yozilgan Quyi Germaniya sozlashuv tilining tadqiqi kabi asarlar shular jumlasidandir,Xullas, GFRda sotsiolingvistik muammolarga bo ig an qiziqish yildan- yiga ortib bormoqda, Mazkur fikmi monografiyalar, toplamlar hamda lingvistika va sotsiologiyaga doir jumallardagi maqolalar sonming ko’payib borishi bilan quvvatlash mumkin. 1987-yilda GFRda U. Ammon, K. Mattxayer va P. Neldning tahriri ostida Sociolinguistica. Internationales Yahrbuch fiir Europeische Soziolinguistik jumali nashr qilina boshlandi .
maqolalari, kopchilik mamlakatlarda amalga oshirilgan sotsiolingvistik
tadqiqotlaming bibliografiyasi elon qilinib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |