Sotsialliq pa`nler kafedrasi tariyx h‟a‟m h‟uqıq fakul`tetinin` 4-kurs studenti Utepergenova Tamaraxan Polatovnanın’

§4. Ja’miyet rawajlanıwın analizlewde tsivilizatsiyalıq izertlew 
usılının’ u’stinlik ta’repleri 
Tsivilizatsiyalıq izertlew usılında ja‟miyettin‟ rawajlanıwın ta‟miynlewshi 
tiykarg‟ı faktorlar sıpatında to‟mendegiler ko‟rsetiledi: 
1)
Formatsiyalıq izertlew usılında ken‟ talqılang‟an materiyallıq baylıqlardı 
o‟ndiriw usılı 
2)Adamdı o‟ndiriw ha‟m qayta o‟ndiriw usılı (demografiyalıq faktor)
 
3)Ta‟biyiy ortalıq
 
Materiyallıq baylıqlardı o‟ndiriw usılı haqqında aldın‟g‟ı bapta toqtalıp 
o`tken edik. Bul tsivilizatsiyalıq izertlew usılı o`zinin‟ quramına formatsiyalıq 
izertlew usılının‟ jetiskenliklerin qamtıg‟anlıg‟ın ko‟riwimizge boladı. Biraq 
tsivilizatsiyalıq izertlew usılı o`ndiriwshi ku‟shler menen o`ndiris qatnasıqlarının‟ 
qarama-qarsılıg‟ın absolyutlestiriwden jıraq. Tsivilizatsiyalıq izertlew usılı 
ja‟miyet rawajlanıwın belgilep beriwshi faktor sıpatında adamlıq faktorg‟a da 
u‟lken itibar beredi. Al, formatsiyalıq izertlewde ha‟m texnikalıq paradigmalarda 
ja‟miyet rawajlanıwında birinshi orıng‟a zatlıq faktordı qoyadı. 
Texnika ta‟repdarlarında bul texnologiyalar bolsa, onda formatsiya 
metodında –islep shıg‟arıwshılıq qatnasıqları tiykar bolg‟an. 
İzertlewdin‟ tsivilizatsiyalıq metodının‟ tiykarg‟ı qa‟siyetlerinen biri ol 
ja‟miyet rawajlanıwında tek g‟ana zatlıq faktordı g‟ana emes, al insan faktorında 
ja‟miyet rawajlanıwına tiykarlang‟an negizler retinde ko‟rsetedi. İnsan faktorına 
bolg‟an dıqqat na‟tiyjesi o‟z na‟wbetinde O‟zbekstanda jan‟a ja‟miyet qurıwg‟a 
negiz jaratıp bere aladı. 
Ja‟miyet tariyxında adamlıq faktordın‟ ja‟miyet rawajlanıwındag‟ı ta‟sirine 
ko`plegen mısallardı keltiriwge boladı. Aziya xalıqlarında adamlıq faktordın‟ 
qolaylı keliwi, qol miynetinin‟ uzaq waqıt o`mir su‟rip turıwı ha‟m og‟an 
tiykarlang‟an kollektivlik qatnasıqlardın‟ saqlanıp qalınıwı ja‟miyet rawajlanıwına 
o`z ta‟sirin ko`rsete alg‟an. 
Ta‟biyiy ortalıqtın‟ ta‟siri de ja‟miyet rawajlanıwında o`z izin qaldırıw 
ku‟shine iye bolg‟an. Mısalı, ko`plegen Aziya ellerindegi ta‟biyiy sha‟rt-

---

sha‟rayatlar diyqanshılıq iri suwg‟arıw sistemalarının‟ qurılıwın talap ha‟m usı 
arqalı despotlıqqa tiykarlang‟an ja‟miyettin‟ u‟stemligine tiykar jaratıp otırg‟an
41
.
Usı u‟sh faktordın‟ birigiwi ja‟miyetlik o‟mirdin‟ o‟ndiriliwin ta‟miynleydi. 
Eger bunı esapqa alatug‟ın bolsa, tsivilizatsiyalıq izertlew usılı ja‟miyetti ken‟irek 
izertlewge imkaniyat beredi. Formatsiyalıq izertlew usılının‟ bir ta‟replemeliligin 
tolıqtıradı. Ja‟miyettin‟ rawajlanıwına ta‟sir etiwshi materiyallıq o‟ndiristen basqa 
faktorlar sotsiallıq filosofiyada tartıslı bolıp kiyatırg‟an Aziya xalıqlarının‟ 
rawajlanıw o‟zgesheliklerin tu‟siniwge imkaniyat jaratadı. Bul ma‟selenin‟ 
a‟hmiyetli ta‟repi sonda bizin‟ elimizde ju‟z berip atırg‟an ja‟miyetlik 
o‟zgerislerdin‟ ja‟miyetlik filosofiyalıq metodologiyasın islep shıg‟ıw imkaniyatı 
payda boldı.