Sotsial psixologiya

17-MAVZU.MANIPULYASIYA PSIXOLOGIK TA'SIR ETISH SIFATIDA

REJA

1. 
   SHaxsni manipulyasiya qilish.
   
2. 
   Fenomenologik tasavvur yoki qarashlar.
   
3. 
   Insonlararo munosabatda manipulyasiyani o'rni.
   

Zamonaviy odam, kim bo‘lishidan qat’iy nazar u moniplyator. Manipulyatorlar soni sanoqsizdir. Xar birimiz manipulyatorlarmiz va o‘zimizni ma’nfatlarimizni ko‘zlagan xolda turli hil qalbaki usullardan foydalanamiz.

Albatta har qanday manipulyasiya bu yovuzlik emas. Ba’zi bir manipulyativ xarakatlar insonga xayot uchun kurashda kerakdir.

Ammo manipulyasiyalarning aksariyati manipulyatorlar va ularning yaqinlari xayotiga zarar etkazadi. Manipulyasiyalar zararlidir chunki ular shaxsdagi mavjud kasallikni yashiradilar. Xayotimiz shundan iboratki zamonaviy inson bexisob manipulyasiya oqibitida o‘zini to‘g‘ri va ijodiy ifoda etish imkoniyatini yo‘qotgan va o‘zini avtomat darajasigi tushirib butun vaqtini o‘tishini ushlab qolish va kelajagini ximoya qilishga qaratgan. Xa u xissiyotlari xaqida ko‘p gapiradi, ammo ularni xis qilmaydi. U o‘zini qiynayotgan narsalar xaqida gapirishni yaxshi ko‘radi,ammo ularga yuzma-yuz qarashni va ulardardan xalos bo‘lishga xarakat qilmaydi. Zamonaviy odam xayotda paypaslab yurib bir talay niqoblardan foydalaniladi, xaqiqiy dunyo esa naqadar go‘zal va rangbarangligidan bexabardir. Har bir inson ma’lum darajada manipulyator bo‘lganligi sababli zamonaviy gumanistik psixologiya taxmin qilishicha, hamma manipulyasiyaning turlaridan biz ijobiy potensiyalni rivojlantirishimiz mumkin- buni Abraxam Maslou va Kurt Talditeyn o‘z-o‘zini aktulizatsiyalash deb nomlagan.

Aktualizator - manipulyatorni aksi. Toza ko‘rinishda aktualizatorlar bo‘lmaydi, ammo inson tabiy bo‘lgani sari u idealga yaqinlashadi. Har birimiz qisman manipulyator, qisman aktualizatormiz. YA’ni xar birimizda samimiy bir bosh borki u bizga o‘zimizning xissiyotlarimizga ishonishni, o‘zimizning extiroslarimizni bilishni,xaqiqiy raqibga xursand bo‘lishni, kerak bo‘lganda yordam ko‘rsatishni va agressiyamizni namoyon qilish imkonini beradi. Ammo bunda manipulyativ bir narsa mavjudki u buni xissiyotlarimizni yashirishga majbur qiladi. Zamonaviy manipulyator bir joyda to‘xtab qolmay doimiy rivojlanish va takomillishishda bo‘ladi. U ham inson tabiati sir asrorlarini bilishga intiladi ammo yagona bir maqsad atrofdagilarni yaxshiroq boshqarish nazorat qilish maqsadida. Albatta manipulyator bo‘lib tug‘lmaydilar. Manipulyator bo‘lib etishadilar. Ammo juda erta .... manipulyasiya har kungi xayotimizni ajiralmas qismi bo‘lganki biz nga e’tibor bermay qo‘yganmiz. Ular xuddi qum kabi atorfimizni o‘rab olganu, ammo biz ularni ko‘rmaymiz va ular xaqida o‘ylamaymiz.

Manipulyasiya qilish zamonaviy insonni asosiy talofatlardan bo‘lib u unversaldir, bepoyondir va vaqtdan tashqaridir. Zamonaviy inson paradokisi shundaki u aqlli, o‘qimishli mavjudot bo‘lgani bilan o‘zini ongsiz xolatga xayotiy tubanlikga olib kelyapti. Biz xayotni bilishdan qo‘rqib o‘zimizga tik qarashdan cho‘chiymiz. Biz odatiy niqobimizni kiyib - (har birimizda lar bir nechtadan) xayot degan niqoblarda ishtrok etamiz. Manipulyatorni eng xavotir olgan joyi bu uning xaqiqiy xislari xaqida uning yaqinlari (yaxshi ko‘rgan insonlari) yoki boshqa birovlar xabar topishadilar. O‘z xissiyotlarini yashirish - bu manipulyatorning tamg‘asidir. Niqob hech qachon insonni to‘laligicha yashirmaydi. Uning xaqiqiy borlig‘i albatta qaeyrdandir ko‘rinib chiqadi. Manipulyator bu juda moxir xayot o‘yinchisi, u o‘zini bo‘sh qartasini yashirishga urinadi. Zamonaviy manipulyatorning yana boshqa bir pardasi shundan iboratki u unga xayot bergan imkoniyatlardan hech qanchasini ishlatmaydi. CHin yurakdan xursand bo‘lish o‘rniga u sekin jilmayadi xolos. U tashvishga tushgan avtomat bo‘lib o‘z zimmasiga o‘zining xato va xatti xarakatlari uchun ma’sulyatni olmaydi va o‘zidan boshqa hammasini ayblashga tayyor.

Moniplyasiya bu nima.

Moniplyasiyani fenmonologik tasnifi.

Avvalo psixologik manipulyasiya fenomenini tadqiqotlarga uning moxiyatini tushunish uchun sematik asos bo‘lib xizmat qilgan

tug‘dirgan madaniy kontekst bilan qisqacha tanishib olamiz.

Fenomenologik tasavvur yoki qarashlar.

Manipulyasiyaning o‘ziga xosligi shundan iboratki manipulyator o‘zining asil maqsadini yashirishga urinadi. SHu sababli manipulyatordan tashqari hamma uchun manipulyasiya bevosita qarash emas balki rekanstruksiya natijasi xarakatlar talqini sifatida bo‘lib chiqadi.SHu bilan bog‘liq tabiy savol tg‘iladi: manipulyasiya aslida fenomenli ya’ni xissiy tajribada o‘rganiladigan xodisa xissiy bilim ob’ektimi? Manipulyasiya mavjdligidan dalolat bervchi 3 ta axborot manbaini ajiratish mumkin.

1. 
   manipulyator pozitsiyasi
   
2. 
   manipulyasiya o‘ljasi pozitsiyasi
   
3. 
   tashqi kuzatvchi pozitsiyasi
   

“ Manipulyasiya ” atamasini lotincha “ taperulus” kelib chiqishi ikki ma’noni anglatadi.

1. 
   xovuch (monus+qo‘l,+ ple-to‘ldirmoq)
   
2. 
   kichkina gurux,to‘p,xovuch (monus+pl-o‘zakni zaif shakli)
   

Oksford lug‘atida manipulyasiya so‘zini ko‘chma ma’nosi quydagicha ta’riflanadi: odamlarga ta’sir o‘tkazish yoki ular va narsalarni chaqqonlik bilan boshqarish,ayniqsa mensimaslik bilan, yashirin boshqarish yoki qayta ishlov berish. Ayni shnday ma’noda siyosiy lug‘atda “ moniplyasiya ” so‘zi oldin qo‘llanilgan “ mokkiavellianizm” sshzini o‘rnini bosadi. Psixologik adabiyotda moniplyasiya atamasi uch hil ma’noga ega. Birinchisi to‘liq texnikadan olinib ko‘proq muxandislik ???????? va mexnat ?????????? qo‘llaniladi. Ikkinchi ma’nosi etalogiyadan olinib bunda so‘zni xayvonlar tomonida tabiat komponentlarini joyini faol o‘zgartirish (lokamatsiya so‘zini aksi-xayvonlar o‘zini tanasini joyini o‘zgartirishini) ko‘proq oldi oyoqlari va boshqa effektorlar yordamida ushbu ma’noda qo‘llanilgan manipulyasiya atamasi psixologik adabiyotda 20 yillardan boshlab o‘rgatishi mumkin. 60 yillardan boshlab esa bu so‘z politalogiya ishlaridan olinib uchinchi ma’noda qo‘llanila boshladi. Asta

sekinlik bilan deyarli o‘zgartirishsiz “ manipulyaiya ” so‘zi shaxslararo munosabatlarda ham qo‘llanilishni boshlanadi. SHunday qilib bu so‘zni qo‘llash jarayoni kengayishi mazkr ish doirasida ko‘riladigan masalalarga etib keldi. Moniplyaiya fennomeni obekti bo‘yicha (sube’ktlararo xamkorlik) va predmeti bo‘yicha (ta’sir qilish mexanizimlari) bevosita psixologiyani qiziqtirgan muammolar doirasiga kiradi.

SHunday qilib “ manipuliya ” atamasi buni qiziqtirgan ma’noda 2 marotaba bir sematik kontekstdan ikkinchisiga olib o‘tiladi. Ko‘chma ma’noda qo‘llanilgan atama esa metafora bo‘ladi. Manipulyasiyani psixologik ta’rifi. Moniplyasiya xaqida turli olimlarniing qarashlari.

№	Mualliflar	Ta’rif
1	Bessonov B.N	Ta’ziyq yo‘li bilan amalga oshiriladigan yashirin ustvorlikni ma’naviy ta’sir shakli
2	Volkochonov D.A	Ma’naviy xolatni boshqarish,ichki olamni o‘zgartirishni boshqarish
3	Tudin.T	Taxminiy tarzda boshqarish irodasigi qarshi bo‘lgan xolda yashirin tarzda xokimyat kuchidan foydalanish
4	Yokolma O.T	Manipulyator ma’nfatini ko‘zlagan xolda yolg‘on bilvosita ta’sir
5	Proto L.	Tanlovda yashirin ta’sir
6	Tiker U.	G‘alabaga erishish imkonini beruvchi dnyoni struktralash
7	Tudinov J	Boshqa birovni tamin qilinayotgan zaiflik tomonlarini o‘ynatish orqali yoki yolg‘on yordamida faoliyatga undash
8	Sagatovskiy V.L	Boshqa birovga vosita,obe’kt,qrol sifatida mnosabatda bo‘lish
9	SHiller T.	YAshirin majbr qilish xayollarni,xissiyotlarni munosabatlarni,ustanovka xulqini dasturlash
10	SHostrom E.	Boshqa birovni boshqarish va nazorat qilish,eksplutatsiya qilish,uni obe’kt narsa sifatida ishlatish.
11	Tobinson P.U	Maxoratli boshqarish yoki foydalanish.

Moniplyaiya ta’rifiga da’vo bo‘lib har birida umumiy kriteriy aniqlanib sifatlarini 5 ta gurxga aniqlangan.

1. 
   tug‘ma sifat psixoogik ta’sir
   
2. 
   manipulyator o‘zining shaxsiy manfatlariga erishish yo‘lida boshqalarga maqsadga etishish vosita sifatida munosabatda bo‘lish.
   
3. 
   bir tomonlama yutiqqa erishishga ishtiyoq
   
4. 
   ta’sirni yashirin xarakteri (ta’sirning o‘zi va uning yo‘nalishini)
   
5. 
   Psixologik kuchdan foydalanish zaiflikdan foydalanish Undan tashqari 2ta kriterit aloxida bo‘lib qolgan:
   
6. 
   Motivatsion kirish,xarakatga undash
   
7. 
   Manipulyasiya xaraktlarini amalga oshirishda ustakorlik va chaqqonlik
   

Ta’rifning muxum elementlaridan bu tug‘malik alomatlaridir. SHuning

uchun manipulyasiyaga psixologik ta’sirni bir turi sifatida qarash kerak. Oldin aytib o‘tilganidek manipulyasiyani muxim belgilaridan bir tomonlama yutuqqa erishilish bo‘lib intilish chiqadi. Bu o‘lchov qo‘llanilishi noqulayliklar tug‘dirdi,yutuq xaraterni aniqlashda nisbiylik muammosi muntazam ravishda ko‘tarildi.SHuning uchun yutuqni bir tomonlamaligini o‘lchovi manipulyasiya sabablari qatoriga kiritanimizda uning asil moxiyatini aniqlashimiz muximdir. Bu sifatda aderesat o‘rniga maqsadga muvofiqlik bo‘lishi mumkindir. Muxokama qilinayotgan mualliflardan faqatgina Dj.Rudinov adresatga bo‘lgan motivatsion ta’sirning manipulyasiyada muxum rolga ega ekanligiga e’tibor qaratiladi. Manipulyator adresat o‘rniga maqsadni aniqlab uning psixikasiga joylashtirganda manipulyasiya vujudga keladi. Quyida taklif qilinan ta’rifning muxum belgisi sifatida adresat o‘ziniki deb xisoblagan manipulyatorning xoxishlarini kiritish mumkin.

Manipulyasiyani muxim sharti sifatida ta’sir etishning va manipulyatorning asl maqsadini yashirish kerakligini ko‘rsatish kerak. Imkon darjasida manipulyasiyani samarasini belgilovchi moxirlik va ustakorligiga e’tibor qaratish kerak. Va nixoyat adresatning motevatsion tizimiga o‘zgartirishlar kiritish effektini manipulyator tomonidan belgilangan ma’lum bir xarakatlarni bajarishga undash aniqlash kerak.

Quydagi ta’rif taklif qilinyapti.

Manipulyasiya bu psixologik ta’sirining turi bo‘lib uning moxirona amalga oshirilishi boshqa odamga yashirin tarzda dolzarb xoxishga muvofiq bo‘lmagan xarakatlarini uyg‘otadi.Albata bu so‘zlar aniq emasdir. SHuning uchun boshqa ta’riflarning ham taklif qilish mumkin shular qatori soddalashtirilganlarni ham shaxslararo manipulyasiya ta’riflarini. Manipulyasiya bu psixologik ta’siri turi bo‘lib bunda manipulyatorning maxorati adresat psixikasiga yashirin tarzda maqsad,xoxish,istak, munosabat yoki ustanovkalarni adresatdagi shunday ko‘rsatkichlarga mos bo‘lmagan kiritishdan iboratdir. Manipulyasiya bu shunday psixologik ta’sirki u bir inson faolligini yo‘nalishini o‘zgartirishga qaratilgan bo‘lib shu qadar maxorat bilan bajarilan bo‘ladiki insonning o‘zi uni anglamaydi. Manipulyasiya bu manipulyator tomonidan belgilangan maqsadga erishish yo‘lida boshqa odamni maxorat bilan faollika undash. Amaliy maqsadda ba’zida bevosita quydagi metodlardan foydalanish qulayroqdir. Manipulyasiya bu bir odamni “ qo‘lga olish ” uni boshqarishga qaratilgan shunday xarakatlar bo‘lib ular shu darajada moxirlik bilan bajarilgan bo‘ladiki bu insonda o‘z o‘zini boshqarayotganday tuyuladi. Psixologik ta’sir.

Psixologik ta’sirning quydagi asosiy belgilarini aytib o‘tish zarurdir.

1. 
   bu bir butun xamkorlik jarayonini bir tomonidir
   
2. 
   ta’sir qilish o‘rgatilayotganda bu ta’sir bir butun xamkorlikga kiritilgan bo‘lib uning faqtgina bir tamonlama ta’siri xisobiga olinadi.
   
3. 
   ta’sir natijasi bo‘lib adresat xolati va psixik xarakteriskalarni ba’zi bir o‘zgarishlari xisoblanadi.
   

Bir odam boshqa bir odam (sube’kt sifatida) bilan nimadir qilmoqchi ekanligini qaror qildi. Nima qilishligi esa aynan adresat bilant (operatsional darajasida) xamkorlik jarayonida aniqlanadi taniladi. Manipulyasiya xodisasida esa bir tomonlama insensiyada bo‘lib unda manipulyator adresatni o‘rniga nima qilish kerak ekanligini ko‘rsatib uning maqsadlariga ta’sir o‘tkazishi xuquqini o‘ziga oladi. Operatsional nuqtai nazaridan olib qarasak manipulyasiya bu so‘zsiz xamkorlikdir. Ammo bu sifatida (operatsional miqiyosida) har qanday ta’sir manipulyasiya xisoblanadi.Faqatgina intensional aspektda turli xildagi psixologik ta’sirlar o‘ziga xosligi (spetsifiaga) ega bo‘ladi. SHuning uchun manipulyasiya ta’sir o‘tkazish deb nomlanganda faqat shu narsa xisobga olinadi. Manipulyasiyaning kelib chiqish sabalari.

Boshqa mualiflarga tayangan xolda SHostorm E. manipulyasiyaning quydagi sabablarini taklif etadi: (F.Periz) inson o‘z o‘zi bilan nizoda bo‘ishi (E.Fromm) boshqa odamlarga nisbatan ishonchsizlik bildiri,sevgi muxabbatga layoqatsizlik (ekdistensializm) umuman ioljsizlikni xis qilish: (Dj.Xeyli, E.Bern, V.Tlasir) tor ma’nodagi shaxslararo muloqotda qo‘rqish va (A.Ellis) xammadan maqullashlar (qabul qilishiga) notanqidiy intilish mazkur ro‘yxatni muloqot bo‘yicha partnyorni seksual intilishinin obe’kti sifatida (Z.Freyd) simvollik (sublimatsiya) tarzida unga egalik qilish bilan to‘ldirish mumkin bunda kelib chiqqan xolda manipulyatorni aktiv va pssiv turlarga bo‘lish mumkin: shu bilan birga xoimyatga egalik qilishga kopensator intilishning amalga oshirish tabiy shakli xam kiradi. (A.Adler) Manipulyasiyani yana ta’sir etish usulini repreduksiyasi sifatida ko‘rish mumkin. Bu usulni o‘z fuqarolariga nisbatan xam bozor iqtisodiyoti rivojlangan jamiyatlar xam totalitar jamiyatlar qo‘llashadi. Manipulyativ yangi ishlab chiqarish o‘z o‘zini qo‘lab quvotlaydi chunki shunday xulq atvor ijtimoiy muvoffaqiyat sifatida sistematik ijobiy qo‘llaniladi. (B.F.Skiner) yoki shu jamiyatlarda targ‘ib etiladian noto‘g‘ri qadiryatlar (psevdotsenosti) ga asoslangan indvidual fikir yoki xayol vokulini passiv to‘ldirishdir. Manipulyasiya sabablarini juda ko‘pini keltirish mumkin ular qatorda ko‘rish mumkin emas. Ularning kelib chiqishi xar xil va ular turli ontoloik statusiga ega. Ularning qandaydir keltirilgan sxema asosida anratish mumkin. Quydagi ontorologik kesmalarni deyarli aniq farqlananishdan foydalanamiz: madaniyat (umuminsoniy kontekst) jamiyat (ijtimoiy kntekstlar majmuyi) muloqot (shaxslararo kontekst) shaxs (motivatsion ichki psixik kontekst) va texnologiya (faoliyat konteksti) uning operatsional tarkibi bunday bo‘lmishining ochiq oydinligiga qaramay ularning ajiratishga asos bo‘lgan bir omil farqlashga bir kriteriy topish qiyindir. Ayniqsa bu boradagi qiyinchilik shaxslararo munosabatlar va shaxsdagi ichki komunikatsiya darajalarini farqlashda qiyin bo‘lyati. Ammo bunday mantiqiy qiyinchilikni mantiqiy tushuntirish imkoniyatlarga ega produktiv (sermaxsul) g‘oyaga aylantiish mumkin. Bu g‘oya shaxslararo munosabatlar shaxs ichki komunikatsiyasiga xos chuqur (suщnostnoy?) o‘xshaliklardadir. SHuning uchun xam mazkur tadqiqotdagi ajirlmaslik aynan shu ko‘rinishda tushuntirish prinsipi sifatida qo‘llaniladi.

Insonlararo munosabatda manipulyasiyani o‘rni.

Butun insoniy xatti xarakatlarni kordinata o‘qining quydagi qutublari “ boshqa birovga qadiryat sifatida munosabatda bo‘lish boshqa birovga vosita sifatida munosabatda bo‘lish.” Ko‘rinishida joylashish mumkin yuqoriagi shakilni qutiblarni batafsil ko‘rib chiqamiz.

1. 
   1 qutub sube’ktli xamkorlik bo‘yicha partnyorga qadiryat sifatida munosabatda bo‘lishni taqazo etadi. Bu ko‘rinishni ikki tomoni farqlaymiz: ma’naviy va psixologik
   

Birinchi tomonini olsak bunda insonni erkin ma’sulyatini xis qiladigan qanday bo‘lsa shundayliicha qolishini xoxlayotgan narsasini istashligini tan olishdan iborat bo‘ladi. Psixologik tomon kamida 3 momentdan iborat bo‘ladi. Motsivatsion,kognitiv va operatsional. Motivatsion tomonida ustanovka boshqa birovning qadiryati sifatida xamkorlikga intilishda teng xuquqli partnyorlar munosabatini o‘rnatshda tug‘ilayotgan muammolarni birgalikda echishga intilishda konkretlashtiriladi. Kongnitiv tomon boshqa birovni tushunishga tayyorlik insoning butun ko‘p qirraliini ko‘ra olishdan o‘ziga xoslikda o‘zgaruvchanlikda namoyo bo‘ladi. Operatsion tomoni diologga va xamkorlikga bo‘lgan ustanovka bilan xarakatlanadi.Avvalo psixologik manipulyasiya fenomeni bilan uni tug‘dirgan va tadqiqotlarga unin moxiyatini tushunishda sematik asos bo‘lib xizmat qilgan madaniy kontekst bilan qisqacha tanishamiz. Fenomenologik tasavvur yoki qarash.

Manipulyasiyani o‘ziga xosligi manipulyator o‘zining asl maqsadlarini yashirishga intilishdan iborat bo‘ladi. Ikkinchi qutib obe’ktili muloqot o‘yicha patnyorga vosita obe’kt sifatida munosabatda bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Ma’naviy tomondan olanda bu xolat boshqa birovga o‘z maqsadlaria erishish uchun qurol sifatida qarashda noyonbo‘ladi: kerak bo‘ls chaqirish,kerak bo‘lmasa chetga surish,xalaqit bersa olib tashlash (jismoniy yo‘qotib yuborishdan xam toimaslik). Bunday munosabatning bo‘lishligii oqashga quydagilar sabab bo‘ladi: birinchidan nsonni qadirsizlanshi, ikkinchidan insonlar ekanligiga (qairyatlarda, xuqqlarda, narxlarda) uchinchidn boshqa odamlardan o‘zini ustun qo‘yish,xattoki yagona xis qilish .Motivsion jixatdan olib qaragada boshqa birova obe’kt sifatida munosabatda bo‘lish unga etishish,uni boshqarish,unga bir tomonla uqtirish o‘z maqsadiga erishishda konkretlashtiriladi. Kongnitiv jixatdan obe’ktli porsiyaisi eotsentrizimda nmoyon bo‘ladi. Boshqa birovni tushunmaslik, boshqani ko‘zi bilan vaziyatga qaray olmaslik,partnyorni bir tomonlama sodda ko‘rish u xaqida stereotip tasavvurlarga borishda namoyo bo‘ladi. Operatsional tomoni bubirtomonlama tasirga talpinish uning mnologik xarakteriga ega bo‘lishi odatiy standart avtomatik usullarda foydalanish. YUqorida aytib o‘tilgan qtiblar o‘zaro bog‘lanib qarama qarshi yo‘nalan tendensiyalaga asoslanan kuch madonini yaratadi. Nazariy va amaliy jixatdan shu qutiblar orasida joylashanlar qiziqish uyg‘otdi. Qutiblarda joyalashan o‘zaro o‘tishlarni munosabatlar o‘qida tasvirlash uchun uni biz aloxida qisimlarga bo‘lib xar biriga ta’rif beramiz. Buning natijasida xamkorlikga bo‘lgan ustanovkani 5 ta darajasini o‘zida aks ettirgan munosabatlar shkalasini ko‘rishimiz mumkin. SHaxslararo qobilyatlar shkalasi.

Boshqa birov vosita.

Boshqa birov qadiryat.

1. 
   Dominantlik. Boshqa biror narsaga bo‘lan munosabatda bo‘lishi yoki o‘z maqsadlariga erishish uchun vositali qarash,uning qiziqish va xoxishlarini inobatga olmaslik. Boshqaga bir tomonlama qarash u xaqida stereotip tasavvurga ega bo‘lish. Ochiq niqobsiz imperiyativ ta’sir o‘tkazish taziyq o‘tkazishdan, ustunlik qilishdan toki ko‘porq darajadagi buyruq brishgacha.
   
2. 
   Manipulyasiya. Xamkorlikdagi partnyoga qandaydir bir aloxida narsa sifatida munosabatda bo‘lishi unig qiziqish va xoxishlarini inobatga olmaslik tendensiyasi. YAshirin ta’sir o‘tkazish avtomatizim va stereotiplarga tayanan,murakkbroq,bilvoita bosim orqali qoldirilayoan tasuroa qarab eng ko‘p qo‘llaniladigan ta’sir usullari yolg‘on ishlatish,sha’ma qilish,provaksiya,intriga?
   
3. 
   Raqobatchiik. Xamkorlikdagi partnyor juda xavli tuylib uning kuchi bilan nafaqat xisoblashish balki undan qo‘rqish kearkligi aniq bo‘lyapti. Uni yutib chiqish bir tomonlama ustunlikni qo‘lga kirgizish.Agar manipulyasiya ta’siri maqsadi va ta’sirini o‘zini berkitishga asoslanan xolda qurilsa unda raqobatchilik ta’sir fakitini tan olinilishiga yo‘l qo‘yadi,ammo maqsadlar odatda yashiriladi. Boshqa birovning qiziqishlari u bilan kurash olib borayotan vaziyatdan kelib chiqqan darajada xisobga linadi. Kurash olib boish usullari sifatida nozik manipulyasiyani aloxida turlai,ta’sir o‘tkazishni ochiq va yopiq usullaridan almashtirib foydalnish “djentemenlik” yoki vaqtinchalik taktik bitimlarda foydalanish va xokazolar mumkin.
   
4. 
   Partnyorlik. Boshqa birova teng xuquqli qanday bo‘lsa o‘shanday bo‘lish xuquqiga ega,u bilan xisoblashish kerak bo‘landay munosabatda bo‘lish. O‘z faoliyat maqsadlarini o‘ziga zara etkazmagan xolda ochish. Teng xuquqli ammo extiyotkorna munosabatlar,o‘z qiziqishlarini va xoxishlarini muvofiqlashtirish biralikdagi refleksiya Asosiy ta’sir usullari aniqrog‘i xamkorlik usullari shartnoma asosida quriladi. Bu shartnoma xam birlashish vosita xam bosim o‘tkazish (kuch elementi) vosita rolini bajaradi.
   
5. 
   Ittifoqlik. Boshqa biovni o‘z qdir egasi sifatida qabul qilish. Bir biriga yaqin yoki maqsadga erishi uchun birlashishga xamkorlik faoliyatiga intilish. Xamkorlikni asosoiy instrumenti bunda shartnoma emas balki kelishuv (konsensus) roziliidir.
   

Donishmandlikdan ittifoqlikga o‘tish uuman simetrik bo‘lmagan munosabatlardan (bitta sube’kt ikkinchi sube’ktga nisbatan ustun turishidir) teng xuquqli munosabatlarga (muammoni xal qilish uchun birlashishga olib keladigan) o‘tishda ko‘rinadi. Xuddi shunday o‘zgarishlar kuch bilan xam sodir bo‘ladi. U oldin oddiy qo‘pol boshqa birova qarshi qaratlgan bilan o‘zgargan sari yumshab noziklshib boradi. Birlashgan kuch paydo bo‘ladi shartnoma: bu shartnoma partnyorlikda o‘zaro nazorat uchun qo‘llaniladi (xali xam boshqa birovga qaratilgan) keyinchalik tashqariga qaratiladi. Birlashgan kuchningmavjudlgi sube’ktlarning bir umumiylikga birlashtirish uchun asosdir. Taklif qilinan munosabatlar darajasi o‘ziga xos baxoga egadir, ammo xar birini o‘zini shunday tomonlari borki ular shu nuqtai nazardan adekativ bo‘lishi mumkindir. T.A.Kovalev ning aytishicha imperyativ strategiyani amalga oshirish ko‘pincha mustaqil qaror qabul qilish nson uchun imkoniyatlar cheklanmagan vaziyatlarda namoyon bo‘ladi. Masalan,ekstremal vaziyatlarda,vaqti ziq payitlarda,xarbiy bo‘lnmalarda ierarxik munosbtlarda qatiy belgilanadi.

Manipulyativ texnlogiyalar.

Endi e’tiborni moniulyasiya nomoyon bo‘ladigan xarakterlarga va manipulyativ vaziyatda manipulyator faolligini xarakterlovchi qaratamiz. Vaziyat deganda (psixologik vaziyat) bu ma’lum vaqt oralig‘ida deyarli barqaror bo‘lgan inson intentiyalari majmuasini va ularning amalga oshirish sharoitlarini tushunamiz. Psixologik vaziyatni o‘zgarishi inson xoxiish, istaklarini o‘zgarishi bilan yoki shu inson tufayli ro‘yobga kelan sharoitlar o‘zgarishi bilan boshqa odamlar faolligi obe’tiv xolatlar sababli bo‘lshi mumkin. Ushbu ko‘rilayotgan mumamo doirasida vaziyat xaakterini manipulyativ deb belgilvchi va intensiyalar ichida etakchilik qilayotgan manipulyativ istak,xoxish bo‘lib chiqadi. SHu istakni amalga oshirish manipulyativ urinish yoki manipulyativ ta’sir deb nomlangan xatti xarakatlarga olib keladi. Manipulyasiyaning muvofaqqiyat darajasi ko‘p jixatdan manipulyator egiluvchanlik ko‘rsatishiga bog‘liqdir. Quyida berilayotgan vositalar taxlili ularning ko‘pliidan dalolat beradi. Ammo oldin bu manipulyasyaga oid mummolar doiasi bilan qisqacha tanishamiz. SHuni aytish keraki manipulyasiya asosan politaoloik tadqiqotlarda ba’tafsil o‘rgailadi.

Manipulyativ ta’sirni asosini tashkillovchi omillar.

Moipulyasiyaga odi adabiyotlar bilan tanishganda shu narsaga amin bo‘lamizki mualliflar bir xil mavzularni asosiy metmotiv sifatida tomonidan muxokama qilanayotgan muammolar doirasidan xar xil ko‘rinishlarda takrorlanib turar ekan. Ushbu mavzular majmuasini bir nechta guruxga ajiratish mumkin. (ular ko‘p ishlatish doriasiga qarab belgilangan)

1. 
   Axborot bilan operatsiya qilish (operirovnie?)
   
2. 
   Manipulyativ ta’sirni yashirish
   
3. 
   Kuch ishlatishga majburash darajasi va vositasi
   
4. 
   Ta’sir etish (mishenbi?)
   
5. 
   Ta’sir adresatining mashinaga o‘xshashligi rabotistmalik mavzusi
   

Axborotni maqsadini o‘zgartirish.

Axborot ustida olib boriladigan operatsiyalarini me’yorlari bo‘yicha bir nechta guruxlar bo‘lish mumkin. Axborotni o‘zgartirish, buzilishi ochiq yolg‘ondan tortib to axboroni deformatsiyasiga bo‘ladi,xususan faktlarni bir biriga moslashtirish yoki tushunchani sematik maydoda joyini o‘zartirish mos ozchilik xaq xuquqi uchun kurash ko‘pchilik manfatlariga qarshi kurashday ko‘rsatiladi.

Pol Ekan “ yolg‘on psixologiyasi ” kitobida yolg‘onga shunday ta’rif bergan yolg‘on bu bir inson ikkinchi bir insonni bilib turib aldashi, o‘zmaqsadi aldash xaqida oldindan oox qilmasdan va aldanayotan tomondan rost aytish bilan bog‘liq bo‘lgan xech kanday iltimosiz.

YOlg‘onni ikkita eng asosiy shakli mavjud: idamaslik, xaqiatni berikitish va noto‘g‘ri gapirish, yolg‘on axborotni etkazish. YOg‘onni yana bir boshqa ko‘rinishari bor: xissiyotni xaqiqiy sababini yashirish, rostni yolg‘on sifatida etkazish, axborotni sizib chiqishi (utechka?) yolg‘on gaprigan odam o‘zi bilmagan xolda axborotni berib qo‘yadi va yolg‘on mavjudligi xaqida axborot yolg‘onning xulq atvori u yolg‘on gapirishidan dalolat beradi. Tayyor bo‘lmaslik yoki tanlangan yo‘ldan bora olmaslik xulqida yolg‘on alomatlari bo‘lib,ular yolg‘onning nima gapirishiga bog‘liq bo‘ladi. Xar bir so‘zni o‘ylab gapirish imkoniyatlarni o‘lchash va so‘zlarni extiyotkorlik bilan tanlash, pauzalarda,tinishlarda yana xam nozik belgilarda mos qosh va qovoqlarni (naprejenie) xolatlarida, qo‘l xarakatlarida namoyon bo‘ladi. So‘zlarning tanlab ishlatishi doim xam yolg‘on ishlatishga dalolat bermaydi, ammo ba’zi bir xolatlarda shunday bo‘ladi. Unda ko‘p xolatlar yashirin yoki qalbakilashtirish qiyin bo‘lgan xissiyotlarni namoyon qilishda yo‘l qo‘yiladi. Turli xil xissiyotlar yolg‘onga yo‘ldosh bo‘lishi mumkin,ammo ko‘pgina yolg‘on bilan quydagi uchtasi tirmashib ketadi: fosh etilishidan qo‘rqish,yolg‘on gapirishidan o‘zini ayibdor xis qilishi, va yolg‘on apirishi muvoffaqiyatga erishganda zavqlanish.

SHular aloxida e’tiborga sazovordir.

Fosh etishdan qo‘rqish xissi eng kuchli quydagi vaziyatlarda bo‘ladi

1. 
   Agar aldayotgan odam uni aldash qiyin deb aytishsa
   
2. 
   Agar “o‘lja” bir nimadan shubxalansa
   
3. 
   YOlg‘onchining yolg‘on ishlatishda tajribasi bo‘lmasa
   
4. 
   YOlg‘onligi fosh etilishidan qo‘rqishga moyilligi bo‘lsa
   
5. 
   Juda yuqori stavkalar?
   
6. 
   Mukofot va jazo bir keganda: yoki ulardan bitasi bo‘lsa jazolanishdan qochish uchun bo‘ladi.
   
7. 
   yolg‘on o‘lja uchun mutloqo manfatsizdir.
   
8. 
   vijdon azobi quydagi xolatlarda kuchayadi
   

• 
  o‘ljani unning xoxishiga qarshi aldashayotganda
  
• 
  yolg‘on juda xudbin xarakterga egadir: o‘lja yolg‘onda xech qanday manfatga ega bo‘lmaydi balki yolg‘onchi egalik qilgandan ko‘ra ko‘proq yoqadi.
  
• 
  yolg‘onga ruxsat berilmagan va vaziyat rostgo‘ylikni taqazo etadi
  
• 
  yolg‘onchi uzoq vaqit yolg‘on gap ishlatmaanda
  
• 
  yolg‘onchi va aldanayotgan bir xil ijtimoiy qadiryatlarni qadirlaydilar
  
• 
  yolg‘onchi shaxsan aldanayotgan bilan tanish
  
• 
  aldanayotgan qandaydir salbiy sifatlarda ortiqcha ishonganlikda ayiblash qiyin bo‘lganda
  
• 
  aldanayotgan odam yolg‘on borligida shubxa qilishga sabab bo‘lganda yoki lg‘onchi o‘z yolg‘on gapirishni istamaganda
  

YOlg‘ondan zavq olish kuchayadi qachonki

• 
  aldanayotgan odam uni aldash qiyin deb bilsa
  
• 
  yolg‘onni o‘zi chaqiruv deb bilsa
  
• 
  yolg‘onni maxoratini tushungan va qadirlaydigan tomashabinlar bo‘lsa
  

YOlg‘onning belgilarini o‘zi mavjud emasdir faqatgina o‘ylamay gapirilgan

so‘zlar yoki boshdan kechirilayotgan xissiyotlar aytilayotgan so‘zlarga mos emasligini yolg‘on belgilari deb aytish mumkin. Aynan shu belgilar axborotni tarqalishiga sabab bo‘ladi.

YOlg‘onni fosh etish muammolaridan biri bu axborotni (obval) qo‘llashi. Uning manbalari juda ko‘pdir so‘zlar, pauzalar, tovushning baland pastligi, yuz ifodasi, bosh qimilatishlar, qo‘l xarakatlari, nafas olishlar, ter chiqishi, yuzning qizarishi yoki oqarishi va xokazo. So‘z bilan aldash eng oson usuldir. Nutqni oldindan yaxshilab tayyorlab uni xatto yozib olish mumkindir. O‘z yuz ifodalari, intonatsiyalar malakasini kuzatish esa murakkbroqdir. YUz ifodasiga diqqat qaratilishi sababi qisman shu orqali insoning “MEN” i ifoda etilishidandir. YUzimiz birinchi o‘rinda xissiyotimizni bildiradi tovushimiz xam yuzimiz kabi emotsionalligimizdan darak beradi. Ammo xozirgacha aniq emas tovushimix mimika kabi to‘liq xis qilinayotgan narsaning xarakteri xaqida axborot bera oladimi yoki yo‘qmi? YUzimiz bevosita xissiyotlarni boshqaradigan miya qisimlarimiz bilan bog‘liqdir. Biror bir narsa xissyotimizni uyg‘ontsa beixtiyor yuzimiz mushaklari ishga tushadi. Tanamiz xam yolg‘on gapirganimizda informatsiyani yo‘qotishimizga (utechka) sabab bo‘ladi. Xissiyot bilan bog‘liq bo‘lgan tana xarakatlarini yuz ifodasidgi yoki tovushdagi o‘zgarishlarga qaragnanda yashirish osondir ammo ko‘pchilik buni qilmaydi.

Pol Ekaman quydagilarni ajiratib ko‘rsatadi.

• 
  yolg‘onni so‘zdagi belgilari
  
• 
  adashib aytishlar
  
• 
  tiradalar
  
• 
  javob berishdan qochish, noaniq javoblar
  
• 
  yolg‘onni tovushdan farqi
  
• 
  nutqdagi xatolar
  
• 
  pauzalar
  

Tovush tonlari agar yolg‘onni berkitishdan maqsad qo‘rquvchi g‘azab bo‘lsa unda tovush bland va yuqori bo‘ladi nutq esa tezroq , bunday belgilarni aksi xam anduxni bildiradi.

• 
  yolg‘ondi plastik belilari:
  

Emblematik adashib gapirishlar: emblema 2 konkret ma’noga ega qo‘l xarakati ma’lu madaniy guruxga mansub xar bir shaxsga tanish bo‘lgan

Nutq (illyustratsiya) larini kamaytirish

Vaziyatga qarab manipulyasiyani ko‘paytirish yoki kamaytirish

• 
  Vegitativ asb tizimini belgilari:
  

Nafas olishnig tezligi va chuqurligini o‘zgarishi

YUtinish tezligini o‘zgarishi

Ter chiqishining o‘zgarishi

• 
  YUzdagi o‘zgarishlar.
  

YUz qizarish

Oqarishi

Ko‘z qorachig‘ining kengayishi

• 
  yolg‘onni mimika belgilari
  

1. 
   mikoifodalar
   
2. 
   shuvalgan ifodalar
   
3. 
   xissiyotlarni aniq belgilari
   
4. 
   ko‘z pirpirashi
   
5. 
   ko‘z qorachig‘ini kengayishi
   
6. 
   ko‘z yoshlar
   
7. 
   yuzning qizarishi, oqarishi
   
8. 
   asimetriya
   

9.ortiqcha davomiylik ,vaqitdan kechiktirishi

10. qalbaki jilmayish

Imidj xususiyati va stereotipi psixologik ta’sirning mexanizimlari sifatida tasvirlanadi.

L.Voytkuneni quydagini takidlab aytan imidj bu maxsus tayyorlangan qiyofa bo‘lib unda real xayot emas balki biz ko‘rmoqchi bo‘lan biz uchun kerakli narsadir. Bu qiyofa aloxida tabiat xodisalarini va ijtimoiy xayotni buzilishini natijasidir. A.YU.Panasyuk Nujen imedjmetker? Deb nomlangan kitobida imidjmeykerlik mummolarini ko‘rib chiqqan. Insonlarda odam fikrining

A.YU Panasyuk mavjud 4 ta axborot xarakatini kanalidan shunday xulosaga

keldi.

1. 
   Ong-ong
   
2. 
   Ongosti -ong
   
3. 
   Soznanie-ongosti
   
4. 
   Ongosti-ongosti
   

Imidjdagi yaratish nuqtai nazaridan eng samaralisi ongosti xarakati qilayotgan kanal xisoblanadi. Mualif tomonidan ongosti axborotini imitatsiyasi degan tushuncha kiritilgan. Taxlilni bu qismini tugatib u o‘z imidjni yaratish borasida quydagi xulq streotegiyasini ishlab chiqadi. Xarakterimizni negativ tomonlarini

ko‘rsatuvchi ixtiyoriy yoki ixtiyorsiz ravishda xulq aktiyalarini bartaraf etish (blokiravat) va muloqot partnyorimizga yoqqanlarini taqdim etish. Axborotni uzatish shakli ko‘pincha muxum rol o‘ynaydi. E’lon qilinayotgan elituvchiga kerakli tarzda idrok qilinishi uchun aynan manipulyativ ta’sirga mazkur ishdagi tushunchasi asosida yaqin bo‘lgan mavzularni aoxida jamlash usuli turibdi. Bu o‘z o‘rnida axborot oluvchini ma’lum aniq bir xulosa chiqarisha sabab bo‘ladi. Axborotni uzatish vaqti xam muxum rol o‘ynaydi. YAna bir keng tarqalan usul (podporogoval) osti axborot uzatish. Psixologik ta’sirning informatsion usulini to‘liq ta’rifi T.E.Tudinning monografiyasida berilgan. U minivstik tuzoqlarni ta’riflagan mos mazmunni uzatuvchi so‘z yoki iboralarni noaniq aralashmalari ularning qo‘llash usuli yoki odati “ritik tryuklar” ramziy taqdirlash rituallar va x.k . Muallif nuqtai nazaridan berilagan usullar klassik fiksatsiyasi juda qiziqarli xisoblanadi. Ular umumiy qilib “xaqiqat emas ” nomlangan deb. Uning asosiy ma’nosi odamlarnin ratsional bilimsizligida o‘ynashdir foydalanishdir. Klassifikatsiyani asosini quydagi rotsional bilimsizlikni modeli tashkil etadi.

1. 
   Fuqarolar to‘liq axborotga ega emas
   
2. 
   Fuqarolar to‘liq axborota ega emasligidan xabardor.
   
3. 
   Qo‘shimcha axborotdan olinadigan foyda unga to‘lanadigan tovondan kamroqdir.
   

Ta’sirni yashirish (berkitish)

Manipulyativ ta’sirning sirli xarakteri qoralanadi.

Adabiyotlarda manipulyativ ta’sirni faktini yashirish bir tomonidan manipulyator xoxishini berkitish boshqa tomondan aniq refleksiv tarzda farqlanmagan. Ammo shunga qaramay aynan istak xoxishlar yaxshilab yashiriladi degan fikr maqullanadi. Manipulyasiyani ikkala tarzdagi yashirish shakillantirdi. Ta’sir fakitni yashirishga intilish ongosti ta’sir qilish texnologiyalarini xayotga keltirdi, xam ko‘ri,xam eshitish, turlari. Bu xolda yashirish masalasi shunday aniq echiladiki ta’sir o‘takailganligini faqatgina maxsus operativ yordamida aniqlash mumkin. SHuni aytish kerakki manipulyator doim xam o‘z maqsadi va manipulyativ ta’sirini atayin yashirmaydi ko‘pincha bu manipulyator tomonidan anglanilmasligi mumkin. Bunday xolda albatta manipulyasiya odob axloq nuqtai nazaidan kiriladi. Ammo manipulyator texnologik tarzda bunday qo‘shimcha foyda ko‘rish mumkin manipulyativ usullar ishonuvchan variantda tabiy ko‘rinishga ega bo‘ladi.

Bo‘ysundirish usullari

Kuch ishlatish xarakteri xokimlik, xokimyat juda ko‘p muxokama bo‘ladigan mavzu odatda gap siyosat xokimyati kuchi yoki OAV kuchi xaqida boradi. SHu bilan bir qatorda kuch orqali bo‘ysundirish darajasi uning zarbasidan qochib qutila olmaslik ochiq yoki yashirin bo‘ysundirish kuchi bosimining vujuda kelishi sabablari masalalari muxokama qilinadi. SHaxslararo ta’sir teishli bo‘lgan rasmiy ijtimoiy tizimi doirasida kuchli yoki zaif prinsiplari muxokama qilinadi.

Ta’sir nizomlari.

Manipulyativ ta’sir ishonarli mavzusi albatta eng qiziq psixologik mavzu xisoblanadi. O‘rganilayotgan adabiyotda ko‘pincha ta’sir asosan insonni quyi darajadagi xoxishlari yoki agressiv xoxishlaridan barpo etilib bu dalillar qoralanadi. Bundaylar sarasiga biz misol tariqasida quydagilarni keltirishimiz mumkin seks, egalik xissi, biz o‘xshamaganlrga yomon munosabatlda, xokimyat, pul, shon-shuxrat, boylik va xokazolarga o‘ch bo‘lish. Odatda manipulyatorlar rad qilib bo‘lmaydigan mayillardan foydalanishdan xavfsizlikga ovqatga, boshqalar bilan umumiylikga bo‘lgan xarakterlar. Manipulyatorning mantiqiy fikirlashi bunday xollarda ochiq oydin ko‘rinadi: ta’sir qilish kerak bo‘lgan auditoriya qanchalik keng bo‘lsa shunchalik foydalanilgan nishonlar unversal bo‘lishi kerak. Ommaviy ta’sirning ixtisoslashganligi va aniqligi o‘rganilayotgan axli qatlami yoki insonlar guruxining maxsus sifatlari ta’sir tashkilotchisiga ma’lum ekanligida bo‘lishi mumkin. Bundan kelib chiqib aytish mumkinki auditoriya qanchalik tor bo‘lsa uning xususiyatlariga moslashish shunchalik aniq bo‘lishi shart. Qandaydir sabablarga ko‘ra bunday moslashish qilinmaganda yana unversal qo‘zg‘atuvchilar ishga tushiriladi: g‘urur, lazllatlanishi qulayligi intilish oilaviy shinamlik xizmatda ko‘tarilishi mashxurlik ko‘pchilikga tanish bo‘lan qadiryatlar Agar bundan bioro bir narsa shundan chiqsa buni sababini dastlabki tejashdan ko‘rish mumkin. YAna xam ilg‘or maanipulyasiya usullari oldindan fikir va xoxishlarni tayyorlashni ularnin omma ongida yoki aloxida inson tasavvurlarida joylashtirishni va keyinchalik ularga murojat qilishni taqazo etadi.

18-MAVZU. SHAXS MUOMALA SUBEKTI SIFATIDA VA UNING KOMPONENTLIGI

REJA

1. 
   Kompetentlik tushunchasiga ta’rif
   

2. Intemet va muomala