Sotsial psixologiya (MA’ruzalar to’plami) mavzu-1: ijtimoiy psixologiyaning shakllanishi

B еrnda “Katta” - “Ota-ona” va “Farzand” orasidagi qozi rolini o`ynaydi. U “Ota-ona” va “Farzand”da yozilgan ma'lumotni tahlil etgan holda mazkur vaziyatda qanday xulq-atvor muvofiqligini, qaysi sterеotiplardan voz kеchib, qaysilarini qoldirish kеrakligini tanlaydi. Shu sababli korrеktsiya doimiy “Ulg`aygan, katta” xulq-atvorni shakllantirishga qaratilgan bo`lib, uning maqsadi “Doimo katta (bo`ladi)”.


TRANSAKT TAHLIL QUYIDAGILARNI O`Z ICHIGA OLADI:

Tizimli tahlil – shaxs tizimi tahlili	Transaktsiyalar analizi – odamlar orasidagi verbal va noverbal o’zaro ta’sir (munosabat)lar
Yutuqga – xohlagan natijaga olib keluvchi yashirin transaktsiyalar, psixologik o’yinlar analizi	Inson o’zi xohlamagan holda rioya qiluvchi senariy, individual hayotiy senariy analiz (skript - analiz)

Sotsial psixologiyada ekzistentsial psixologiya
Ushbu tеrapеvtik yo`nalish asoschilari R.Mey va I.Yalom hisoblanadi. Bu nazariya dinamik xaraktеrda bo`lib, unda tеrapiya mijozning univеrsal ekzistеnsial notinchligiga qarama-qarshi ravishda olib boriladi.
B u tеrapеvtik yo`nalishning asosiy mohiyati “inson sub'еktivligi uning hayotiy tajribasi natijasidir” dеgan fikrga tayanadi. Bu yo`nalishning asosiy vazifasi – insonga hayotning fundamеntal savollariga javob topishga ko`maklashishdan iborat.

D.Bujеntal ekzistеnsial yondashuvning nazariyotchisi sifatida quyidagi fikrlarni bildiradi:

1. 
   Inson qismlarning birlashmasi emas, balki yaxlitlikdir;
   
2. 
   Shaxs – odam sifatida shaxsiy insoniy muammolarni mujassam etadi;
   
3. 
   Inson anglashga va aqlan biror xatti-harakatni amalga oshirishga qodirdir;
   
4. 
   Inson doimo tanlash imkoniyatiga ega;
   
5. 
   Inson xulq-atvori doimo intеnsionaldir, ya'ni sababga ega va u doimo ongli ravishda qaror qabul qila oladi.
   

Yuqoridagilardan kеlib chiqqan holda ekzistеnsial tеrapiyaning asosiy nеgizini quyidagilar dеb hisoblash mumkin:
A. Psixotеrapеvtik jarayonda to`liq ishtirok etishni ta'minlash. Bunda mijoz bu jarayonga qiziqishi, chuqur kirishishi, o`zi va o`z hayotiga e'tiborli bo`lishi lozim. Shunda sub'еktivlikning chuqur mohiyati namoyon bo`ladi.
B. Mijozni o`ziga nisbatan mavjud bo`lgan chuqur qiziqishlariga yo`naltirish. Ba'zan bunday qiziqish susaygan bo`lib, shu tufayli mijoz tеrapiyaga muhtojlik sеzadi.
V. Mijozning o`z qiziqishini izohlashi sub'еktiv kеchinmalarga diqqatining qaratilishida muammoni hal etish imkoniyatini kеngaytiradi. Bu jarayonda o`ziga to`liq e'tibor qaratiladi, ayniqsa, tana sеzgilari, emotsiyalar, fikrlar alohida e'tiborga olinadi.
G. Qarshilikning paydo bo`lish ehtimoli. Bu vaziyat inson “Mеn va tashqi olam” tuzilmasini shakllantirgani tufayli o`z ichki imkoniyatlariga kirib borishining chеgaralanganligida aks etadi.
D. Ekzistеnsial psixotеrapiya jarayoni “Mеn va tashqi olam” tizimini, idrokning shaxsiy tuzilmasini o`zgartiruvchi ichki o`zini o`zi anglash jarayonidan tashkil topadi;
Е. Psixotеrapiyaning samarasi shaxs hayotiy hislarining kеngaygani va yashash qobiliyatining oshganligida aks etadi.
Har qanday fanning paydo bo'lishi uzoq, murakkab va aniq jarayon ekanligini anglagan holda, men sabablarning ikki guruhini nomlashga intilaman, ularning o'zaro ta'siri asrlar boshida ijtimoiy psixologiyani ilmiy bilimlar tizimi sifatida qaror topishiga olib keldi. Birinchisi, 19-asrda o'zining avjiga chiqqan global ijtimoiy-tarixiy o'zgarishlar. Feodal munosabatlarning yakuniy parchalanishi, shaharlarning misli ko'rilmagan o'sishi, jadal sanoatlashuvi natijasida zamonaviy milliy davlatlarning shakllanishining dramatik jarayonlari, migratsiya va ijtimoiy harakatchanlik - shu va shunga o'xshash ijtimoiy hodisalar ijtimoiy dinamikaning psixologik omillarini o'rganish uchun ijtimoiy ehtiyojni belgilab berdi: ommaviy ong va xatti-harakatlar, konsolidatsiya va takror ishlab chiqarish mexanizmlari xalqlar (etnik guruhlar) va boshqalar Ijtimoiy psixologiyaning paydo bo'lishini belgilovchi sabablarning ikkinchi guruhi gumanitar bilimlar tizimining rivojlanishi va differentsiatsiyasi bilan bog'liqdir (shuni esga olish kifoya: XIX asrda sotsiologiya, psixologiya, etnologiya, tilshunoslik va boshqa gumanitar fanlar "ilmiy fuqarolik" huquqlarini olgan. intizom) va ijtimoiy-tarixiy rivojlanishning an'anaviy tushunchalari va psixologik ta'limotlarning inqirozi. O'tgan asrning oxiridagi mutafakkirlar ham tarixiy jarayon, ham shaxsning ruhiy hayoti qonunlarini tiklashning mavhum-mantiqiy usullaridan qoniqmay, E. Dyurkgeymning izdoshi Selesten Buglning og'zi orqali "biz falsafadan I falsafaga o'tamiz va qonunlari xalqlar biografiyasini yoritadigan ijtimoiy psixologiyani yaratmoqdamiz. qonuniyat sifatida insoniyat tarixi individual psixologiya shaxslar biografiyasini yoritib bering "1.
Ijtimoiy psixologiyani tarix va individual qalbni ajratib turuvchi tubsizlikning ko'prigi sifatida ko'rib chiqqan holda, o'sha davr mualliflari ushbu fanning rivojlanishi ham birinchi, ham ikkinchisining bilimlarida sezilarli darajada ilgarilashga imkon beradi deb ishonishgan. Izolyatsiya qilingan shaxs tanish mavhumlikdan boshqa narsa emas. Uni ichki kuzatuvga ochiq deb hisoblash, ya'ni. ijtimoiy kontekstdan tashqarida ilmiy fantastika qurishni anglatadi individuallik tarixning mahsulidir. "Agar biz shaxs psixikasining shakli va mazmunini tushuntirmoqchi bo'lsak, umumiylikdan kelib chiqishimiz kerak: mantiqiy va xronologik jihatdan jamiyat shaxs oldida turadi" 1. Jamiyat bir hil emas, chunki unda inson har xil ijtimoiy guruhlarga kiradi, ularning har biri o'z hayotiga o'ziga xos ta'sir qiladi. Ammo bir asr oldin ularning eng ahamiyatlisi deyarli bir ovozdan xalq (etnos) deb hisoblangan. Yangisining birinchi versiyasi ijtimoiy bo'lishi bejiz emas! - Psixologiya aynan xalqlarning psixologiyasiga aylandi, uning asoschilari M.Lazar va G. Shtayntalning fikriga ko'ra, "ko'pchilik yashab, birlik bo'lib harakat qiladigan joyda namoyon bo'ladigan inson ruhining qonunlarini kashf etishga" 2. Xalqning ruhi faqat individual shaxslarda yashasa ham, uning paydo bo'lishi, gullab-yashnashi va tanazzulga uchrashi qonuniyatlarini etnos shu kabi psixologik o'rganishning asosiy ob'ekti bo'lgandagina bilish mumkin.
Albatta, I.Herbartning shogirdi M.Lazar va V.Humboldning izdoshi G.Shtayntal katta ijtimoiy guruhni maxsus psixologik voqelik sifatida kashf etishning yagona mualliflari emas edi. K. D. Kavelin, P. L. Lavrov, N. K. Mixaylovskiy, N. N. Nadejdin, G. V. Plexanov, A. A. Potebnya, G. G. Shpet va boshqalarning asarlari ijtimoiy guruhning psixologik tushunchasiga hissa qo'shdi. Rossiyada, V.Vundt, G. Simmel, Germaniyada F. Tönnis, Angliyada G. Spenser, Frantsiyada E. Dyurkgeym, G. Le Bon, G. Tarde va boshqalar, F. Giddings, C. Kuli, E. Ross, A. Kichik, V. Tomas, L. Uord AQShda. Ushbu olimlarning, shuningdek ularning 20-asrdagi ko'plab izdoshlarining etnopsixologik tadqiqotlari, asosan, birinchi navbatda, ijtimoiy guruhlarni psixologik tahlil qilishning muammoli sohasini, ikkinchidan, ularning muhim o'ziga xos xususiyatlarini tushunishni aniqladi.
Psixologlar guruhlarni o'rganish orqali nimani tushunishga intilishadi? Boshqacha qilib aytganda, guruhlarni tahlil qilishda ijtimoiy-psixologik aks ettirishning asosiy mavzusi nima? Xalqlar psixologiyasini o'rganish juda murakkab va ko'p qirrali bo'lib, bu erda hech qanday ajralmas psixologik hodisalar haqida gap bo'lishi mumkin emasdek tuyuladi - har xil guruhlarni psixologik o'rganishning kamida beshta asosiy muammolarini shakllantirishga imkon beradi. Birinchidan.Qanday qilib ilgari noma'lum bo'lgan nominal birlashma haqiqiy psixologik jamoaga aylanadi? Guruh tug'ilishini ajralmas psixologik shakllanish sifatida belgilaydigan hodisa va jarayonlar nimadan kelib chiqadi va ular nimadan iborat? Guruh birligi qanday paydo bo'ladi va namoyon bo'ladi? Ikkinchi.Guruh paydo bo'lgan paytdan to parchalanib ketgunga qadar hayotiy tsikli qanday? Uning bir sifat holatidan ikkinchisiga o'tishining zarur shartlari va mexanizmlari qanday? Guruhning mavjud bo'lish vaqtini qaysi omillar aniqlaydi? Uchinchisi.Guruhning umumiy faoliyatning kollektiv sub'ekti sifatida ishlashining barqarorligi va samaradorligini qanday jarayonlar ta'minlaydi? Uning mahsuldorligini rag'batlantirish usullari qanday? Guruh faoliyatining etakchi printsipi qanday paydo bo'ladi va amalga oshiriladi? Guruh a'zolari yoki uning kichik guruhlari funktsional va rol farqlanishi qanday paydo bo'ladi? Guruhdagi odamlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlarning tuzilishi ularning shaxslararo munosabatlarining xususiyatiga ta'sir qiladimi? To'rtinchi.Guruhning psixologik dinamikasi uning jamiyatdagi mavqeiga qanday bog'liq? Guruhning ijtimoiy holati uning hayot yo'li traektoriyasini qay darajada belgilaydi? Guruh ichidagi jarayonlar va hodisalar ushbu guruhning guruhlararo munosabatlarining o'ziga xos xususiyatlari bilan qanday bog'liq? Beshinchi.Biror bir guruh a'zosi bo'lganida odamga biron narsa bo'ladimi? Uning qarashlari, qadriyatlari, odatlari, afzalliklari o'zgaradimi? Agar shunday bo'lsa, guruhning shaxsga ta'sir qilish mexanizmlari qanday va uning oqibatlari qanchalik chuqur? Shaxs guruh dinamikasida omil sifatida harakat qila oladimi va qanday sharoitlarda? Uning a'zolarining individual psixologik xususiyatlari guruh taqdiriga qanday ta'sir qiladi?
Bir yarim asr davomida psixologik tahlil ob'ekti bo'lgan turli xil ijtimoiy birlashmalar, shuningdek, ushbu davrda yuz bergan jiddiy o'zgarishlar adabiyotda berilgan savollarga javoblarning aniqligini istisno qiladi. Biroq, ularni hal qilish yo'nalishini juda aniq ko'rish mumkin: bu hukmronlik qiladi, shu jumladan etnopsixologik tadqiqotlar ta'siri ostida ijtimoiy guruhning mohiyatini nisbatan barqaror odamlar to'plami sifatida anglash, tarixiy qadriyatlar, maqsadlar, vositalar yoki ijtimoiy sharoitlar hamjamiyati bilan bog'langan. Albatta, ushbu ta'rifning o'zi ham, ijtimoiy psixologiyada mavjud bo'lgan o'nlab boshqa har qanday boshqa singari, inson guruhi kabi ko'p qirrali hodisaning psixologik o'ziga xosligini to'liq va har tomonlama tavsiflashga imkon bermaydi. Har bir hodisa har doim o'z mohiyatidan ko'ra boyroq ekanligi azaldan ma'lum bo'lgan. Haqiqiy ijtimoiy guruhlarning xilma-xilligi, dinamikasi va o'zgaruvchanligini guruh hayotining barqarorligi, tarixiyligi va birlashmasining qolgan o'zgarishsiz muhim xususiyatlariga kamaytirish mumkin emas. Biroq, bizda boshqa yo'l yo'q, chunki ob'ektning ta'rifini berish uning boshqa ob'ektlardan farqi uchun mezonlarni shakllantirish degani, mezon faqat barqaror bo'lishi mumkin, shuning uchun muhim farqlovchi xususiyati. Ijtimoiy guruhlarga ajratish uchun ma'lum bir odamlar qanday fazilatlarga ega bo'lishi kerak?
Ijtimoiy guruhning tabiati haqidagi turli xil nazariy yo'nalishlarga mos ravishda rivojlangan ijtimoiy-psixologik g'oyalarni batafsil tahlil qilish quyidagilarni ijtimoiy guruhning asosiy ajralib turadigan xususiyatlari sifatida tasniflashga imkon beradi:

• 
  insoniyat hamjamiyatining kengroq ijtimoiy kontekstga, vujudga kelish imkoniyatini belgilaydigan ijtimoiy munosabatlar tizimiga, guruh va mavjud bo'lgan (to'g'ridan-to'g'ri yoki aksincha) shaxslar va jamoaviy xulq-atvor va guruhlararo munosabatlar modellari, me'yorlari yoki qoidalarini belgilash;
  
• 
  guruh a'zolari unda muhim sabab (sabab) mavjudmi yoki yo'qmi, barcha a'zolarning manfaatlarini qondirish va har birining ehtiyojlarini ro'yobga chiqarishga hissa qo'shish.
  
• 
  sharoitlar, hayotiy voqealar va ularning oqibatlari bilan o'rtoqlashadigan va shuning uchun taassurotlar va tajribalarning umumiyligiga ega bo'lgan guruhdagi odamlar taqdirining o'xshashligi;
  
• 
  nafaqat ma'lum bir til va guruh ichidagi aloqa kanallari, balki guruh a'zolarining dunyoqarashiga birlashtiruvchi ta'sir ko'rsatadigan jamoaviy tarix (an'analar, xotiralar, marosimlar) va madaniyat (g'oyalar, qadriyatlar, ramzlar, yodgorliklar) paydo bo'lishi uchun etarli bo'lgan mavjudlik davri. ularni birlashtirish;
  
• 
  umumiy maqsadlar va vazifalarning tabiati, ularni amalga oshirish shartlari va vositalari, guruhni tashkil etuvchi shaxslarning tarkibi, malakasi va moyilligi tufayli guruhlarning a'zolari va guruhlarining a'zolari o'rtasida funktsional rollarni (pozitsiyalarni) taqsimlash va tabaqalashtirish, bu ishtirokchilarning kooperativ bir-biriga bog'liqligini, guruhlararo munosabatlarning komilligi (to'ldiruvchisi) ni anglatadi. ;
  
• 
  guruh hayotini va individual xatti-harakatlarini rejalashtirish, muvofiqlashtirish, nazorat qilish uchun guruh a'zolaridan birining shaxsida o'ziga xos maqomga ega bo'lgan (rahbar, monarx, rahbar, etakchi va boshqalar) shaxsiyatiga ega bo'lgan organlar (vakolatxonalar) ning mavjudligi, maxsus vakolatlarga ega bo'lgan kichik guruh tomonidan ifodalanadi ( parlament, siyosiy byuro, direktsiya, ma'muriyat va boshqalar) yoki guruh a'zolari o'rtasida taqsimlanadi va uning mavjudligini maqsadga muvofiqligi, tartibliligi va barqarorligini ta'minlaydi;
  
• 
  ishtirokchilarning o'zlarining guruhga mansubligi to'g'risida xabardorligi, boshqa assotsiatsiyalar a'zolariga qaraganda bir-biriga o'xshashroq, o'zlarini uning vakillari sifatida tasniflashi, shu asosda "Biz" ("Bizning") va "Ular" ("Begonalar") tuyg'ularining paydo bo'lishi. birinchisining afzalliklari va ikkinchisining kamchiliklari, ayniqsa guruhlararo ziddiyat sharoitida, o'zlarini tashqaridan tahdid sharoitida o'zlarini teng huquqli himoyachilar deb hisoblaydigan guruh a'zolarining o'z-o'zini anglashining qisman depersonizatsiyasi tufayli guruh ichidagi birdamlikning o'sishini rag'batlantiradi va o'ziga xos xususiyatlarning alohida egalari emas;
  
• 
  guruhlarning guruhlararo tabaqalanish jarayonida ishtirok etishi, alohida jamoat birlashmalarining shakllanishi va yakkalanishiga yordam bergan va tashqi tomondan ularni ijtimoiy yaxlit tuzilishga ajratish va o'zlarining vakillarini jamiyat tomonidan taqsimlanadigan mezonlar asosida ajratish imkonini berganligi sababli, ma'lum bir inson jamoasini ijtimoiy muhit tomonidan guruh sifatida tan olish. ular qat'iy va xolis emas edilar: guruhlararo vakolatxonalarning stereotipi va emotsionalligi, ehtimol ularning haqiqatiga shubha qilishiga yo'l qo'yishi mumkin, ammo hech qanday tarzda ikkala guruhning o'zi va ularning ishtirokchilarini samarali aniqlash va toifalashga to'sqinlik qilmaydi.
  

Ijtimoiy makonda cheklangan odamlar to'plami qanday qilib ijtimoiy guruhning nomlangan xususiyatlarini egallaydi? Qanday qilib tarixiy o'ziga xos shaxslar to'plami ijtimoiy-psixologik hodisalarning jamoaviy sub'ekti bo'ladi? G. M. Andreeva, L. P. Bueva, A. V. Petrovskiy, bir qator boshqa mahalliy tadqiqotchilar, shu qatorda ushbu satrlar muallifi ijtimoiy shartli qo'shma faoliyat guruhning asosiy tizimni tashkil etuvchi va birlashtiruvchi asosi deb hisoblashadi. Birinchi taxminda, bu moddiy va ma'naviy madaniyat ob'ektlarini maqsadga muvofiq ishlab chiqarishga (takror ishlab chiqarishga) qaratilgan o'zaro ta'sir qiluvchi shaxslar faoliyatining uyushgan tizimi sifatida tushunilishi mumkin, ya'ni. jamiyatning ma'lum tarixiy davrda mavjud bo'lishini tavsiflovchi qadriyatlar to'plami. Guruh hayotining mazmuni va shakllari pirovardida ijtimoiy ehtiyojlar va imkoniyatlar palitrasi tomonidan belgilanadi. Ijtimoiy kontekst guruhni shakllantirishning moddiy va tashkiliy old shartlarini belgilaydi, guruh faoliyatining maqsadlarini, vositalarini va shartlarini belgilaydi va ko'p jihatdan uni amalga oshiradigan shaxslarning tarkibini belgilaydi.
Ijtimoiy guruh psixologiyasi haqida gapirar ekanmiz, shu paytgacha biz haqiqiy insoniy hamjamiyatga aylanish uchun ma'lum bir odamlar to'plami qanday xususiyatlarga ega bo'lishi kerakligini aniqlashga harakat qildik. Bunday xususiyatlarga guruhning ijtimoiy-psixologik talqinlarini tahlil qilish, mavjudlikning barqarorligini, integral tendentsiyalarning ustunligini, guruh chegaralarining etarlicha ravshanligini, Biz tuyg'usining paydo bo'lishini, normalar va xulq-atvor modellarining yaqinligini va yuqorida sanab o'tilganlarni boshqalarga bog'lashga imkon berdi. Keling, xuddi shu muammoga boshqa, qarama-qarshi tomondan murojaat qilishga harakat qilaylik. O'ylab ko'raylik: noma'lum xususiyatlarini yo'qotib, hech qanday "jamoaviy psixologiyasiz" odamlarning nominal populyatsiyasiga aylanish uchun ijtimoiy guruh nimadan mahrum bo'lishi kerak? Boshqa bir formulada: odatda statistikada aniqlangan shartli shaxslar guruhi o'rtasidagi haqiqiy farq nima? Javob oddiy emas, ammo ravshan - muhim ehtiyojlar, qiziqishlar va maqsadlarni qondirish imkoniyati va usulini belgilaydigan turmush tarzi ishtirokchilarining o'zaro bog'liqligi (o'zaro bog'liqligi) etishmasligi.
Odamlarning guruh ichidagi o'zaro bog'liqligining namoyon bo'lishi, inson uyushmalarining o'zi kabi har xil. Maqsad xususiyati, unga erishish vositasi va shartlari, ijrochilarning malakasi tarkibi va darajasi tufayli kichik funktsional guruh a'zolari o'rtasida birgalikdagi faoliyat jarayonining bo'linishi jamoaviy maqsadlarga erishish bilan bog'liq bo'lgan umumiy manfaatlar va shaxsiy ehtiyojlarni amalga oshirishda shaxslarning o'zaro bog'liqligining eng yorqin namunasidir. Kooperativ munosabatlar (kooperatsiya) bu erda birgalikdagi faoliyatning yakuniy mahsulotida ham, uni ishlab chiqarish jarayonida ham namoyon bo'ladi. Birgalikdagi faoliyat tarkibidagi individual harakatlar har doim o'zaro bog'liqdir: yoki ular qat'iy ketma-ketlikda ochilishi kerakligi sababli, bir harakat natijasi boshqasining boshlanishi uchun shart bo'lib xizmat qilganda yoki boshqa sabablarga ko'ra, shu jumladan, ijrochilar o'rtasidagi raqobatbardosh munosabatlar. Har qanday kichik guruhning a'zolari nisbatan muntazam va doimiy ravishda yuzma-yuz, minimal masofada joylashganligini hisobga olsak, ular nafaqat funktsional, balki hissiy munosabatlar bilan ham bog'liqligini istisno qilib bo'lmaydi. Ko'pincha tashqi kuzatuvchining nosamimiy qarashidan yashirinish, xushyoqish va antipatiya, sevgi va nafrat, qurbonlik va xudbinlik ham o'zaro aloqada bo'lgan odamlarning o'zaro bog'liqligining namoyonidir.
Umumiy maqsadga erishishga yo'naltirilgan, funktsional (rol o'ynash, instrumental) va birgalikdagi faoliyat ishtirokchilariga yo'naltirilgan emotsional (shaxslararo) munosabatlar guruh a'zolarining makon-vaqt jihatidan birgalikda mavjudligi tufayli paydo bo'lishini ko'rish oson. Ko'rinib turibdiki, katta barqaror guruhlarning a'zolari, shu jumladan etnik guruhlar, bir-birlarining mavjudligini bilsalar ham, faqat o'zlarining cheklangan doiralari bilan yaqin tanishishni davom ettirishlari mumkin. Bundan tashqari, bunday guruhlarning muvofiqlashtirilgan faoliyati faqat shartli ravishda aytilishi mumkin. Katta guruhlar tarkibida mavjud bo'lgan barcha turdagi qo'mitalar, uyushmalar, kengashlar, kongresslar va boshqa institutsional birlashmalar misollar guruhini qisman tashkil qiladi va bir-biriga bog'laydi va guruh dinamikasining yo'nalishini ham, sur'atini ham belgilamaydi. Ushbu guruhlarning hayotiy faoliyatini tavsiflashda maqsadli rivojlanish haqida emas, balki yakuniy maqsadi ajratib bo'lmaydigan evolyutsiya haqida gapirish o'rinli ko'rinadi. Darhaqiqat, "ruslar", "frantsuzlar", "nemislar" va boshqalar kabi guruhlarning doimiy umumiy maqsadlari qanday? Ular nima uchun paydo bo'lishidan ko'ra, "qanday qilib" degan savolga javob berish osonroq. Etnik guruhlarning kelib chiqishi uzoq o'tmishga borib taqaladi va ularning hayot vaqti va yo'nalishi, agar mavjud bo'lsa, noaniq kelajakda yashiringan.
Etnik guruhlar va boshqa yirik barqaror guruhlarning madaniy va psixologik o'ziga xosligi tarixiy jihatdan, ko'pincha ko'plab avlodlarning sa'y-harakatlari bilan shakllanadi, shuning uchun bunday jamoalarning ijtimoiy-psixologik konsolidatsiyasining asl mohiyati faqat tarixiy-psixologik tahlillar orqali aniqlanishi mumkin, o'rganish ob'ektini vaqt daryosiga singdiradi. Etnik guruhlar vakillari shunchaki to'g'ridan-to'g'ri funktsional va hissiy munosabatlarni birlashtiradilar, chunki ular asosan shart-sharoit va turmush tarzi, tajriba, qiziqish va qadriyatlarning o'xshashligi tufayli yuzaga keladigan ramziy aloqalardir. Etnik o'ziga xoslikni o'rganish - T.G.Stefanenko darsligida batafsil bayon etilgan o'z etnik guruhiga mansublik hissi, u bilan birdamlik, ijtimoiy guruhlarning psixologik integratsiyasi shakllari va mexanizmlari haqidagi tushunchalarni sezilarli darajada kengaytiradi va boyitadi. Muallif ishonchli tarzda etnik farqlovchi xususiyatlar asosida etnik kelib chiqishni anglash qurilishi tashqi va tashqi kuzatuvchi uchun moddiy va ma'naviy madaniyat elementlari uchun eng xilma-xil va ba'zida kutilmagan bo'lishi mumkinligini aniq ko'rsatib turibdi. Bundan tashqari, bu erda o'ziga xoslik omili bu elementlarning aniq madaniy o'ziga xosligi emas, balki ularni idrok etish va baholashdir. Biror kishi beixtiyor M.Lazar va G. Shtayntalning ta'rifini esga oladi, unga ko'ra "xalq - bu o'zlarini xalq deb biladigan, o'zlarini bitta odam deb hisoblaydigan ko'p odamlar" 1. Agar fikrlarning mushtarakligi etnos singari bunday "qattiq" guruhning psixologik yaxlitligini belgilovchi bo'lib chiqsa, ijtimoiy-pertseptual jarayonlar boshqalarning, shu jumladan kichik guruhlarning hamjihatligida muhim rol o'ynaydi deb taxmin qilish mumkin. So'nggi o'n yillikda biroz unutilgan, ammo hali ham olib borilgan guruh dinamikasini o'rganish ushbu taxminning to'g'riligini tasdiqlaydi.
Men aytilganlar etnopsixologiya guruhlar hayotining ijtimoiy-psixologik mexanizmlarini tushunishga ulkan hissa qo'shgan degan xulosaga kelish uchun etarli deb o'ylayman. Ammo, ushbu darslik bilan tanishish - aminmanki, o'quvchini etnopsixologiya ijtimoiy-psixologik bilimlarning boshqa muammolarini o'rganishda kam evristik potentsialga ega ekanligiga ishontiradi: shaxsiyat, aloqa va hokazo. Ammo menimcha, kitobning mazmuni bunday ravshan mustaqil qiymatga ega, tegishli psixologik fanlarni rivojlantirishga qo'shgan hissasi haqida qo'shimcha ma'lumotlarga muhtoj emas.
Har qanday davrda ham jamiyat va davlat aholi sonining bir maromda o’sib borishi, muayyan an’analar va muqaddas udumlarning saqlanib, avloddan-avlodga yetkazilib turilishidan manfaatdor bo’lgan. Buyuk rus psixologi A.N.Leontьev avlodlararo muloqotning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyatini o’rganib, ilk asarlaridan birida agar shunday muloqot bo’lmaganida, taraqqiyotning o’zi ham mutloq bo’lmas edi, deb ta’kidlagan. Bu vazifani bajarishda jamiyatning muhim bo’lagi bo’lmish oilaning roli kattadir.
Oila ijtimoiy institut sifatida eng avvalo tug’ilish orqali aholining ma’lum miqdorda muttasil o’sib borishi, odamlar o’rtasida migratsiya, ya’ni u yerdan bu yerga ko’chib turish yoki o’lim okibatida kamayib boradigan miqdorini to’ldirish vazifasini bajaradi. CHunki ijtimoiy hamda iqtisodiy rivojlanish uchun mehnat resurslari va ishchi kuchining yangilanib borishidan jamiyat ham, odamlar ham manfaatdordir.
Bundan tashqari, har bir jamiyatning betakror qadriyatlari, o’lmas merosi, avloddan avlodga o’tib boradigan an’analari bo’ladi. Fuqarolik holatlari, madaniy o’sish, ma’naviy yuksalishga xizmat qiluvchi qadriyatlarning saqlanib kelayotganligi ham oila tufaylidir. Masalan, shunday oilalar sulolasi borki, ular asrlar osha u yoki bu muqaddas qadriyatlarni kasb-kori, turmush tarzi orqali saqlab keladi (rassomchilik, san’atshunoslik, hunarmandchilik, gulchilik, kulolchilik, ilmiy meroslar, agrar sohada va h-zo).
Umuman odamlar jamiyatining saqlanib qolishida ham oila ayrim alohida olingan shaxs bilan yaxlit jamiyat o’rtasida o’ziga xos “bufer” – ko’prik rolini o’ynab kelmoqda. Zero, madaniy va ma’naviy qadriyatlarni saqlab, avloddan-avlodga yetkazishda davlat va jamiyatdagi ta’lim muassasalari, madaniyat o’choqlarining ham muayyan roli bor, lekin ularda o’zgarishlar tez-tez ro’y bergani sababli, ularning avlodlararo muqaddas sanalib kelinayotgan qadriyatlarni asrab-avaylashdagi roli oilachalik yuqori bo’lolmaydi. SHuning uchun davlat oilaning mustahkam va farovonligi, odamlarning unda tinchlik, xotirjamlikda yashashlaridan hamisha manfaatdor ekanligi sababli ham muayyan qonunlar va yuridik tizimni ushlab turadiki, ular orqali nafaqat nikohning o’zi, balki ota-ona va farzandlar o’rtasidagi munosabatlarni ham muvofiqlashtirib boradi. O’zbekistonda yosh oilalarga ko’rsatilayotgan muruvvatlar, bola tug’ilishi va katta bo’lishi uchun suyunchi puli, nafaqalarning belgilanishi, onalik va bolalikning ijtimoiy muhofaza qilinayotganligi, ota yoki ona farzand oldida o’z burchini bajarmagan taqdirda moddiy, ma’naviy, hatto, jinoiy sanktsiyalar orqali jazolanishi ushbu noyob maskanni mustahkamlash, u orqali milliy va umuminsoniy qadriyatlarni keyingi avlodlar uchun saqlash vazifasini bardavom etishdan iboratdir. Tahlil etiladigan bo’lsa, odamlar o’rtasida ro’y beradigan ko’plab munosabatlar orasida faqat oilaviy munosabatlargina davlat tomonidan shunchalik ardoqlanadi, masalan, sevgi-muhabbat, do’st-yoronlik, odamlar urtasidagi oldi-sotti, tadbirkorlik. mehnat munosabatlariga davlat deyarli aralashmaydi.
Oilaning jamiyat oldidagi vazifalari deganda, uning avvalo oila a’zolarining muayyan ehtiyojlarini qondirish hamda shu orqali davlat va jamiyatning ehtiyoj va manfaatlariga xizmat qilish qobiliyati tushuniladi. Masalan, ota ishlab chikarish korxonasida ertadan kechgacha mehnat qilar ekan, bu bilan u nafaqat o’zining yeb-ichish, dam olish, turli xaridlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan ehtiyojini qondiradi, balki oila a’zolarini, birinchi navbatda farzandlari, uy bekasi bo’lsa, turmush o’rtog’ining ehtiyojlarini, qolaversa, u yoki bu korxonadagi rentabellikning oshishi, iqtisodiy ko’rsatkichlarning yuqori bo’lishiga, shu orqali o’z Vatanida ushbu sohaning rivojlanishiga hissa qo’shadi.