Soʻnggi vaqtlarda nazmbozlik kasaliga yoʻliqqanlar joʻn gaplarni ham sheʼrga soladigan, eng

Dengizu toʻfonaman,

Sellaru suronaman,

Oʻzing ayt qayonaman

Aytishga uyalaman.

 

---

Avval toʻrtinchi misrani yozib, soʻng oldingilari unga qofiyadosh qilinganmi? Javobni sheʼrning ilk

misrasidan topasiz, u esa “Ishqingda devonaman” shaklida.

 

Ishqingda devonaman,

Husningga parvonaman,

Yoʻlingda mastonaman,

Muhabbatdan qonaman.

 

Hamma balo sheʼrdagi oʻn uchta toʻrtlikni, yaʼni ellik ikki misrani “devonaman”ga qofiyadosh

qilishga behuda urinishda. Tilimizni ne koʻyga solinayotganini-ku qoʻya turaylik. Ilk banddayoq

mazmunning bunchalar nochor, sayozligini koʻrib beixtiyor hafsalang pir boʻladi. Axir bosh band

shu boʻlsa, davomida nimaniyam rivojlantirish mumkin. Yaʼni “echki nima-yu, dumi nima boʻlardi”.

Davomida yanayam ajabtovur misralar tizilgan:

 

Choy bersang, choyxonaman, (?)

Gul tutsang, Fargʻonaman, (?)

Aytdim-ku, bir donaman,

Sevgiga chulgʻonaman.

 

Ehtimol, muxlislar shoir ijodiy eksperimentga moyil, bu yerda u barcha misralari oʻzaro qofiyadosh

sheʼr yozishga harakat qilgan, deya eʼtiroz qilishar. Ijodiy eksperimentdan koʻpi bormi: bittagina

arzirli badiiylikni olguncha qancha-qanchasi besamar ketadi – hammasini oʻquvchiga taqdim etish

shart emas, axir! Keyingi bandlarga ham mazmuni mos kelsa-kelmasa “… naman”ga qofiyadosh

qilib “Vafoga oqlanaman (?), Qalbingda poklanaman…” (?), “Taqdirman, peshonaman…” (?)

qabilidagi misralar tizilavergan.

---

Yuqorida “mustazodni eslatadigan” deganimiz sababi unda teng oʻlchamli uchta misra oʻzaro

qofiyalanadi, band toʻrtinchi qisqa misra bilan yopiladi, qisqa misra tarjeʼ sifatida takrorlanadi.

Qisqa misra borligi uchungina “mustazod”ga mengzashimizda balki, zoʻrakilik bordir. Biroq, biz bu

yerda koʻproq boshqa bir narsani – hazrat Navoiy mustazod haqida “xalq orasida bir surud bor”

deganlarini nazarda tutdik. Zero, “surud” qoʻshiq degani, hazratning aytishicha, qisqa misra

orttirish bilan sheʼr qoʻshiq ohangiga moslanadi . Haqiqatdan ham bunday sheʼrlarning kuyi

soʻzlarga qoʻshilib oqib kelayotgandek tuyuladi, musiqani his qilishga qobil odam beixtiyor

xirgoyiga oʻtib ketadi. Mana, shunday sheʼrlardan birining bosh bandi:

 

Qomatining naqshlari,

Zimdan turib boqishlari,

Yurakka oʻt yoqishlari,

Goʻzal!

 

“Tavsif” deb nomlangan ushbu sheʼr yor taʼrifiga bagʻishlangan, barcha bandlari “Goʻzal!” xitobi

bilan yakunlanadi. Umuman, bu badiiy niyat ijro uchun gʻoyat maqbul shakl, biroq mazmun tomoni

shunga munosib emas. Sheʼrxonda “Qomatining naqshlari” nima degani boʻlsa ekan?” degan savol

tugʻiladi. Balki kimdir javob topar men oʻylab oxiriga yetolmadim. Soʻng “zimdan turib boqishlari”ni

fahmlashimiz, nigohimiz bilan “tutib olishimiz” mumkin.

Ahad Qayum sheʼrlarini oʻqiganda “bu yigit oʻzbek tilini biladimi yo endi oʻrganyaptimi?” degan

savol tugʻiladi. Bunga amin boʻlish uchun, masalan, “Avvalo inson boʻl” nomli sheʼrdan mana bu

bandni olaylik:

 

Omad ostonangda turganda gullab,

Lazzatning tamidan hidlagin oʻylab,

Oʻzingdan pastlarni atayin qiynab,

Jonini ogʻritma, darmon malham boʻl,

[2]

---

Avvalo inson boʻl, avval odam boʻl!

 

Shunga oʻxshash, oʻquvchi sal quyiroqda “Balki oʻchirarsan dildan darzingni” misrasini oʻqib,

“darzni ham oʻchirib boʻlarkanmi?!” deya hayron boʻlishi tabiiy. Agar bu holning yuzaga kelish

sababini mushohada qilgudek boʻlsa, uchinchi misradagi “darzingni” soʻzi “lafzingni” va “qarzingni”

soʻzlariga qofiyadosh boʻlgani uchungina kirib qolganini osongina fahmlab oladi. Hali hayronligi

yozilmay turiboq bir bechora yoningga kelib muruvvat soʻrasa, “Beparvo boʻlmagin ahvolin koʻrib,

Holidan kulmagin mulzam, motam boʻl” qabilidagi nasihatga duch keladi-da, “mulzam boʻlmoq”

feʼlining holatga aloqasini ham, “motam boʻlmoq”ning maʼnosini ham anglayolmay garang boʻladi.

Endi xolis ayting: bir sheʼrning yarmiga yetguncha toʻrt oʻrinda soʻz maʼnosini anglamaslikdan

gʻalizlikka yoʻl qoʻysa, “shoir oʻzbek tilini biladimi?” savoli oʻrinli boʻladimi?! Yuqoridagi holning

istisno emasligiga amin boʻlmoqni istasangiz, turli sheʼrlardan olingan mana bu gʻaroyib misrlarni

mushohada qilib koʻring: