So’nggi paytlarda jahon hamjamiyatida spirtli ichimliklar iste’molini

---

So’nggi  paytlarda  jahon  hamjamiyatida  spirtli  ichimliklar  iste’molini 

kamaytirish bo’yicha turli tadbirlar amalga oshirilmoqda. Mazkur tadbirlar asosan 

spirtli  ichimliklarga  aksiz  solig’ini  joriy  etish  yoki  spirtli  ichimliklarga  aksiz 

solig’ini joriy etish yoki spirtli ichimliklar iste’molining salbiy oqibatlari to’g’risida 

keng ommani xabardor etish orqali amalga oshiriladi. 

Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi savollarga javob bering: 

1.

 

Narxni oshirish spirtli ichimliklar sanoatiga va iste’moliga qay darajada 

ta’sir  ko’rsatadi?  Javobingizni  talab  egri  chizig’i  yordamida  tushuntiring.  Aksiz 

solig’i ushbu grafikka qanday ta’sir ko’rsatadi? 

2.

 

Agar targ’ibot ishlari samara berib iste’mol miqdori kamaysa, talab egri 

chizig’ida qanday o’zgarishlar yuz beradi? 

3.

 

Spirtli  ichimliklar  narxning  ko’tarilishi  o’rinbosar  va  o’zaro 

to’ldiruvchi tovarlar talab miqdoriga qanday ta’sir ko’rsatadi? Aniq misollar bilan 

tushuntiring. 

4.

 

O’zbekistonda spirtli ichimliklar iste’molini kamaytirish uchun qanday 

chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda? 

5.

 

Agar  spirtli  ichimliklar  elastikligi  0.4  ni  tashkil  etsa,  aksiz  solig’ini 

ko’tarish naf beradimi? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Javob 

Bilamizki,  alkagol  mahsulotlari  sog’liq  uchun  zararli.  Ammo  ularni  ishlab 

chiqarish va sotish har doim yuqori daromadli ish bo’lgan. Bu mahsulotlarni inson 

sog’lig’i  uchun  zararli  ekanligini  hammamiz  yaxshi  bilamiz.  Ammo  bu 

mahsulotlarni  ommaviy  tarzda  ishlab  chiqarish  hali  ham  davom  etmoqda.  Ammo 

ushbu  ishlab  chiqarishda  mamlakatlarning  o’zi  ham  ma’lum  bir  huquq  normalari 

bilan  ruxsat  bergan.  Ushbu  qarorlaridan  biri  ham  yurtimiz  hayotida  1996-yil  1-

oktabrda  qabul  qilingan.  Agar  alkagol  orqali  o’lim  soni  va  statistikasiga  nazar 

tashlaydigan  bo’lsak  misol  tariqasida  rus  millatini  oladigan  bo’lsak  ular  alkagol 

ichishadi  va  juda  ko’p  miqdorda.  Mavjud  ko’rsatkichlarga  ko’ra  Rossiya 

Federatsiyasida o’rtacha alkagolli mahsulotlarni suiiste’mol qilish fondida o’lim har 

100500  kishiga    75-8500  orasida.  Ya’ni  Rossiyada  qancha  alkagolist  borligini 

hisobga  olsak,  har  yili  1400  Rossiya    fuqarosi  spirtli  ichimliklar  ichish  oqibatida 

vafot etadi.Yurtimiz misolida  ushbu natijalarni ham ko’rishimiz mumkin . 2019-yil 

statistikasiga  ko’ra  umumiy  o’lganlarning  4.4  %  i  alkagol  va  spirtli  ichimliklar 

hamda tamaki mahsulotlari orqali yuzaga kelmoqda hududlar kesimida bu Toshkent, 

Farg’ona va Samarqand viloyatlarida  boshqa viloyatlarga nisbatan yuqori turadi .  

1.

 

Spirtli ichimliklar savdosida ham aksiz solig’ini joriy etish maqsadga 

muvofiq bo’ldi . Har bir ishlab chiqarilgan alkagol mahsulotlari uchun ushbu ishlab 

chiqaruvchi korxona ishlab chiqarilgan tovar birliklari uchun davlatga soliq to’laydi 

. O’z  navbatida bundan davlat byudjetiga ma’lum miqdorda tushum bo’ladi . Spirtli 

mahsulotlar  ishlab  chiqaruvchi  korxona  ushbu  mahsulot  ishlab  chiqarish  orqali 

mamlakat iqtisodiyotiga ma’lum miqdorda o’z hissasini qo’shadi . Shu bilan birga 

aholi salomatlik darajasini yetarli darajada pasayishiga ta’sirini o’tqazmoqda .  1996 

– yil 1- oktabrdagi qarorga asosan alkagol mahsulotlarning 1 litri uchun eng past 

narx 34 ming so’m miqdorda belgilandi .Agar iste’mol tovarlarining narxi ko’tarilsa 

bunga  nisbatan  bo’ladigan  talabning  pasayishiga  olib  keladi,  misol  tariqasida 

oladigan bo’lsak , alkagol mahsulotlarini sotuvchi do’konlar aytaylik mahsulot narxi 

har  bir  litr  uchun  34  ming  bo’lgan  vaqtda  yuz  shisha  oladigan  bo’lsa  spirtli 

ichimliklarni  narxi  40  mingga  ko’tarilsa  ,  bu  narxning  ko’tarilishi  oqibatida 

---

savdogarlar  ishlab  chiqaruvchi  korxonadan  oladigan  mahsulotlarning  miqdorini 

kamayishiga  olib  keladi  .  Endi  ushbu  savdogar  100  shisha  emas  balki  80    shisha 

bilan  kifoyalanadigan  bo’ldi.    Chunki  narx  ko’tarilishi  natijasida  alkagol 

mahsulotlarini iste’mol qiluvchi shaxs   haftasiga 2 shisha emas balki 1 shisha bilan 

kifoyalanadigan  bo’ldi  .  Bunday  ko’rsatkich  albatta  spirtli  ichimliklar  ishlab 

chiqaruvchi  korxonaning  ishlab  chiqarish  miqdorlari  suratiga    salbiy    ta’sir 

ko’rsatadi. Buni quyidagi talab egri chizig’ida ko’rishimiz mumkin: 

 

“

Aksiz

 (frans. accise – qirqib olmoq) – keng iste’mol tovarlari, eng muhim xom 

ashyolarga, shuningdek xizmatlar uchun davlat tomonidan solinadigan qo‘shimcha 

soliq  turi.  Muayyan  tovar  (muhim  iste’mol  tovarlari:  qand,  gugurt,  tuz,  tamaki, 

spirtli  ichimliklar,  shuningdek  avtomobillar,  muzlatgichlar,  mo‘yna  mahsulotlari 

billur  va  hokazo)lar  narxiga,  ko‘rsatilgan  xizmat  (kommu-nal,  transport  va 

boshqalar) haqiga qo‘shimcha ustama soliq sifatida qo‘shiladi va uni to‘lovchilar 

bevosita xaridorlar hisoblanadi.”

1

Aksiz solig’i stavkasi soliq kodeksida belgilangan. 

Misol tariqasida oladigan bo’lsak bir dal (10 litr) uchun 125.100 so’m xulosa qilib 

aytish mumkinki bir litr konyak va shu kabi alkagol mahsulotlari uchun 12.510 so’m 

miqdorda belgilangan.  

                                                           

1

 

https://uz.wikipedia.org/wiki/Aksiz

  

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

0

20

40

60

80

100

120

Aroq(1 litr) narxi keskin oshganda talab egri 

chizig'i(aksiz solig'i qo'shilmagan)

---

 

Ko’rib turganimizdek aksiz solig’i qo’shilganda eng yuqori talab 80 eng past 

talab 20 bo’ldi. Aksiz qo’shilmasdan oldin talab 100 va 60 orasida edi. 

2.Agarda ko’rilgan targ’ibot choralari foyda berib spirtli ichimliklarni iste’mol 

qilish kamaygan taqdirda ham ularning narxi keskin tushib ketmaydi.Sababi 1 litr 

tayyor  mahsulot  uchun  minimal  ulgurji-savdo  va  chakana  narxlar  quyidagicha 

belgilangan: 

• vino, 1 litr tayyor mahsulot uchun chakana narx — 11 200 va 13 200 so‘m 

(avval 9400 va 11 200 so‘m edi); 

• konyak, 1 litr tayyor mahsulot uchun chakana narx — 41 000 va 49 400 so‘m 

(avval 33 000 va 39 000 so‘m edi); 

• aroq va boshqa alkogolli mahsulotlar, 1 litr tayyor mahsulot uchun chakana 

narx — 28 600 va 34 400 so‘m (avval 24 000 va 28 500 so‘m edi). 

Bundan  shunday  fikrga  kelish    mumkin  ishlab  chiqaruvchilar  bo’layotgan 

ehtiyoj  (talabga)  qarab  mahsulot  ishlab  chiqarishadi.Bunda  ishlab  chiqaruvchi 

korxonalar  ilgariga  nisbatan  ko’p  mahsulot  ishlab  chiqarib  uni  sota  olishmaydi. 

Sababi  ko’rilgan  chora  tadbirlar  natijasida  iste’molchilarning  aroq  mahsulotini 

iste’moli kamaygani bilan izohlanadi.Ammo bu degani ishlab chiqaruvchilar zarar 

ko’radi  degani  emas.Ma’lum  ehtiyojga  qarab  ishlab  chiqarilgan  mahsulot 

korxonadan chiqib ketadi yoki sotuv do’konlari o’zlari sotib olishadi va mahsulotni 

ishlab  chiqarishga  sarflangan  xarajatlar  qoplanadi  va  sotilgan  mahsulotning 

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Aroq(1 litr) narxi keskin oshganda talab egri 

chizig'i(aksiz solig'i qo'shilmagan)

---

miqdoriga  qarab  ma’lum  miqdorda  daromad  ham  ko’radi.  Ammo  daromadi 

avvalgidek bo’lmaydi.  

 

Tashviqot  ishlari  kutilgan  natijani  berishi  orqali  talab  egri  chizig’i    o’ngga 

qarab siljiydi. 

3.  Agar    xaridorlarning  arzon  tovarlarga  nisbatan  xarid  qilish  moyilligi 

yuqoriligini  hisobga  olsak    spirtli  ichimliklar  narxi  ko’tarilsa  uning  o’rinbosar 

tovarlariga nisbatan talab kuchayadi.  Misol tariqasida oladigan bo’lsak do’konda 

bir litr aroq bir oy oldin 20 ming so’m edi va shu vaqtda bir haftada o’rtacha yuzta 

sotilar edi. Endi xuddi shu vaqtda bir quti tamaki mahsuloti 15 ming so’m edi va bir 

haftada o’rtacha yetmish quti sotilar edi. Hozirgi kunga kelib aroq narxining 30 ming 

so’m  bo’lganligini  hisobga  olganda  bir  haftada  sotiladigan  o’rtacha  aroq  soni  60 

donani  tashkil  etadi.  Tamaki  mahsulotlari  esa  70  donadan  170  qutiga    ko’tarilib 

ketdi.  Bundan  ko’rinib  turibdiki  alkagol  mahsulotlarining  narxi  ko’tarilsa  bir 

haftalik  o’rtacha  sotilish  miqdori  o’z-o’zidan  kamayadi.  Buning  natijasi  o’laroq 

alkagol mahsulotlarining o’rnini bosuvchi tamaki mahsulotlarining sotilish miqdori 

o’z-o’zidan ko’payishini guvohi bo’lamiz.  

4.  O’zbekiston  respublikasida  bugungi  kunga  kelib  alkagol  mahsulotlarini 

cheklash  bo’yicha  bir  qator  chora  tadbirlar  o’tkazilmoqda  va  bu  sohaga  oid    bir 

nechta qonun loyihalari ishlab chiqilgan. Jumladan: 

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

0

100

200

300

400

500

600

700

Значения Y

---

ALKOGOL  VA  TAMAKI  MAHSULOTLARINING  TARQATILISHI  HAMDA  ISTE’MOL  QILINISHINI 

CHEKLASH TO‘G‘RISIDA. 

Ushbu  Qonunning  maqsadi  alkogol  va  tamaki  mahsulotlarining  tarqatilishi 

hamda  iste’mol  qilinishini  cheklash  sohasidagi  munosabatlarni  tartibga  solishdan 

iborat. 

Ushbu  Qonun  fuqarolarning  sog‘lig‘ini,  avvalo,  yigirma  yoshga  to‘lmagan 

shaxslarning  sog‘lig‘ini  alkogol  va  tamaki  mahsulotlarini  iste’mol  qilishning  zararli 

ta’siridan, shu bilan bog‘liq ijtimoiy va boshqa salbiy oqibatlardan himoya qilishga, 

shuningdek jamiyatda sog‘lom turmush tarzini shakllantirish hamda qaror toptirishning 

tashkiliy va huquqiy shart-sharoitlarini yaratishga qaratilgandir.

2

 

 

Ushbu qonun loyihasining 4-moddasida davlatning va tegishli davlat organlarining 

alkagol  mahsulotlariga  qarshi  kurashishi  bo’yicha  vazifalari  quyidagicha 

belgilangan: 

fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash, alkogol, tamaki mahsulotlarining zararli ta’siridan 

himoya qilishga qaratilgan huquqiy, iqtisodiy, ijtimoiy hamda boshqa chora-tadbirlar 

majmuini amalga oshirish; 

fuqarolarni  ma’naviy-axloqiy  jihatdan  tarbiyalashga,  aholi,  avvalo,  yoshlar 

o‘rtasida  sog‘lom  turmush  tarzini  targ‘ib  qilishga,  ularning  sog‘lig‘iga  alkogol  va 

tamaki  mahsulotlarini  iste’mol  qilish  bilan  bog‘liq  tahdidlarning  oldini  olish  hamda 

bunday  tahdidlarni  kamaytirishga  qaratilgan  profilaktika,  ma’rifiy  faoliyatni  tashkil 

etish va amalga oshirish; 

alkogol  va  tamaki  mahsulotlarining  ishlab  chiqarilishi  hamda  realizatsiya 

qilinishi sohasidagi davlat nazoratini ta’minlash, shuningdek bunday mahsulotlarning 

tarqatilishi  hamda  iste’mol  qilinishini  cheklashga,  ularning  salbiy  ta’siri 

profilaktikasiga, jamiyatda sog‘lom turmush tarzini qaror toptirishga qaratilgan davlat 

dasturlarini amalga oshirish; 

alkogol va tamakiga qaram bo‘lib qolgan shaxslarga tibbiy-sanitariya yordami 

ko‘rsatishning samarali tizimini yaratish; 

alkogol  va  tamaki  mahsulotlarini  iste’mol  qilishning  salbiy  ta’siri 

profilaktikasi,  shuningdek  alkogol  va  tamakiga  qaramlik  diagnostikasi  hamda  uni 

davolash sohasidagi ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish; 

sog‘lom  turmush  tarzini  targ‘ib  qilishda  hamda  alkogol  va  tamaki 

mahsulotlarining tarqatilishi va iste’mol qilinishini cheklash va ularning salbiy ta’siri 

profilaktikasi sohasidagi davlat siyosatini ro‘yobga chiqarishga qaratilgan profilaktika, 

ma’rifiy  tadbirlarni  amalga  oshirishda  ommaviy  axborot  vositalarining,  nodavlat 

notijorat tashkilotlarining keng ishtirok etishi uchun tashkiliy-huquqiy shart-sharoitlar 

yaratish. 

                                                           

2

 https://lex.uz/docs/-1880029 

---

Ushbu  qonun  loyihasi  hozirgi  kunda  samarali  faoliyat  yuritmoqda  va  alkagol 

mahsulotlarining  iste’mol  miqdori  sezilarli  darajada  kamayganini  ko’rishimiz 

mumkin. 

 

5.

 

Elastiklik  -  bu  iqtisodiyotda  bir  narsa  o'zgargan  qiymatga  ega  bo'lgan  boshqa 

o'zgaruvchiga javoban ma'lum bir  muhitda o'zgarishini tavsiflash uchun juda ko'p 

ishlatiladigan  atama.  Masalan,  ishlab  chiqaruvchiga  javoban  har  oyda  sotilgan 

ma'lum bir mahsulot miqdori mahsulot narxini o'zgartiradi. Talab elastikligi ikkiga 

bo’linadi elastik talab va noelastik talab.   Noelastik tovarda narx o’zgarsa ham talab 

o’zgarmay  qoladi.  Masalan  noelastik  tovarga insulinni  misol  qilib  olish  mumkin. 

Qandli  diabet  kasalligiga  chalingan  inson  uchun    insulin  juda  zarur  bo’lib,  narx 

o’zgarsa ham insulinga bo’lgan talab o’zgarmaydi va narx arzonlashsa ham talab 

o’zgarmaydi.  Talabni  elastikligi  yoki  noelastikligini  aniqlashda  uning  elastiklik 

koeffisientiga  qaraladi.  Bunda  elastiklik  koeffitsiyenti  birdan  kichik  bo’lsa  talab 

noelastiklik bo’ladi. 1 dan katta bo’lsa elastik hisoblanadi. Bizga berilgan savolda 

esa  alkagol  mahsulotlarining  koefsienti  0.4  etib  belgilangan.  Bundan  ko’rinib 

turibdiki  spirtli  ichimliklar  noelastik  Tovar  hisoblanadi.  Bunda  aksiz  solig’ini 

oshirish naf bermaydi.  

  

Xulosa,  o’rnida  shuni  aytish  mumkinki  alkagol  mahsulotlarini  cheklashga  doir 

yurtimizda  amalga  oshirilayotgan  amaliy  tadbirlar  o’z  samarasini  bermoqda. 

Xususan  alkagol  mahsulotini  iste’molchilari  ongida  ularning  zararli  va  inson 

tanasiga beradigan salbiy oqibatlari televideniya orqali ham amalga oshirilmoqda. 

Eng  yomon  jihati  menimcha  alkagol  va  shunga  o’xshash  moddalarni  iste’moli 

bepushtlik  ,  rak  va  yana  bir  qator  davosiz  kasalliklarni  yuzaga  keltiruvchi  omil 

bo’lmoqda. Shuningdek ularga joriy etilgan aksiz solig’i   ham o’z vazifasini to’liq 

oqladi deb o’ylayman. Shuningdek alkagol va tamaki mahsulotlarining qadog’ida 

yozilayotgan  ularning  qanday  oqibatlarga  olib  kelishi  haqidagi  ma’lumotlar  ham 

ayrim  iste’molchilar orasida  ularning  kamayishiga  sabab  bo’layotgani  ham  ulkan 

qadam bo’ldi deb hisoblayman .  

---

 

Foydalanilgan adabiyotlar: 

 

1.Iqtisodiyot nazariyasi darslik. A.O’lmasov, A.Vahobov. O’zbekiston Respublikasi 

Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi. Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.-T.: 

“Iqtisod-Moliya”, 2014. 

2.

 

www.edu. Uz 

3.

 

www.google.uz