Soliq va soliqqa tortish fanidan

Soliqlarning ob‘ektiv zarurligi, funksiyalari va vazifalari. 
Soliqlarning ob‘ektiv zarurligini ikki holat: birinchidan, davlatning qator vazifalarini 
mablag‗  bilan  ta‘minlash  zarurligi,  ikkinchidan,  bozor  iqtisodiyoti  qonun-qoidalari 
bilan ifodalash mumkin. 
Davlatning  bajaradigan  funksiyalari  va  vazifalari  ko‗p  bo‗lib,  bozor  iqtisodiyoti 
rivojlana  borishi  bilan  yangi  vazifalar  paydo  bo‗la  boshlaydi.  Bularga 
respublikamizda  kam  ta‘minlanganlarga  ijtimoiy  yordam  ko‗rsatish,  bozor 
iqtisodiyoti  infratuzilmasini  (sanoatda,  qishloq  xo‗jaligida,  moliya  tizimida)  tashkil 
qilish  kiradi.  Davlat  kuchli  ijtimoiy  -  siyosiy  tadbirlarni  amalga  oshirish  uchun 
pensionerlar,  nafaqaxo‗rlar,  talabalar,  ko‗p  bolali  onalar  va  mahallalarda  kam 
ta‘minlanganlarga  moddiy  yordamlar  tashkil  etadi.  SHu  bilan  birga,  O‗zbekiston 
davlati  jamiyat  a‘zolari  osoyishtaligini  saqlash  maqsadida  o‗zining  mudofaa 
qobiliyatini  saqlab  va  mustahkamlab    turishga,  texnika  va  o‗q-dorilarga  ham 
mablag‗lar  sarflaydi,  qolaversa,  davlat  fuqarolar  xavfsizligini  saqlash,  mamlakatda 
tartib  intizom  o‗rnatish,  uni  boshqarish  funksiyalarini  bajarish  uchun  ham  ko‗plab 
mablag‗ yo‗naltirishga majbur. Bunday xarajatlarni amalga oshirishning majburiyligi 
ular uchun manba bo‗lgan soliqlarni ham ob‘ektiv zarur qilib qo‗yadi. 
Soliqlar  majburiy  to‗lovlarni  ifoda  etuvchi  pul  munosabatlarini  bildiradi.  Bu 
munosabatlar  soliq  to‗lovchilar  (huquqiy  va  jismoniy  shaxslar)  bilan  ularni  o‗z 
mulkiga  aylantiruvchi  davlat  o‗rtasida  bo‗ladi.  Davlat  uchun  byudjetning  asosiy 
manbai hisoblangan soliqlar katta ahamiyatga ega.  
Soliqlar,  yig‗imlar,  bojlar  va  boshqa  to‗lovlar  hisobiga  davlat  moliyaviy  resurslari 
tashkil  topadi.  Davlat  faoliyatining  barcha  yo‗nalishlarini  mablag‗  bilan 
ta‘minlashning asosiy manbalaridan biri va davlat ustuvorligini amalga oshirishning 
iqtisodiy  vositasi  soliqlardir.  Soliq  tizimini    tartibga  solish  va  mukammallashtirish 
samarali  davlat  iqtisodiy  siyosatini  olib  borishga,  xususan,  moliyaviy  tizimni 
rivojlantirishga yordam beradi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan soliqlar orqali tartibga 
solish,  davlat  byudjetini  shakllantirish, soliq solish vositasida  jamiyatdagi  u  yoki bu 
jarayonlarning  rivojlanishiga  ta‘sir  etuvchi  usuli  hisoblanadi.  Davlatning  mavjudligi 
soliqlar  bilan  uzviy  bog‗liq,  chunki  soliqdan  tushadigan  tushumlar  davlat  iqtisodiy 
mustaqilligining bosh manbaidir.  
Soliqlar  qadimgi  davrlardan  e‘tiboran  olingan,  ammo  u  vaqtlarda  soliqlar  ozod  va 
erkin  bo‗lmagan  kishining  belgisi  bo‗lib  xizmat  qilgan.  Adam  Smit  (shotland 
faylasufi  va  iqtisodchisi,  1723-1790)  o‗zining  «Xalqlar  boyligining  sabablari  va 
tabiatlari» nomli kitobida (1776) ilk bor soliq tamoyillarini asoslab berdi, soliqlarning 
ahamiyatini  yoritib,  ularni  davlatga  to‗lash  qullik  emas,  balki  erkinlik  alomati 
ekanligini asoslab berdi.  
Kuyidagilarni ifodalash mumkin: 
a)  soliqlarni  belgilash  huquqi  faqat  davlatning  qonun  chiqaruvchi  oliy  organi  - 
parlamentga beriladi; 
b) soliqni fuqaro emas, mulkdor to‗laydi;  
v) soliq davlat byudjetiga daromad olish uchun belgilanadi; 

---

157 
 
g) soliq to‗lash majburiy xususiyatga ega. 
Soliqlar  -  byudjetga  tushadigan  pul  va  qonunda  belgilangan  majburiy 
munosabatlardir.  Soliqlarning  majburiyligi  huquqiy  va  me‘yoriy  qonunlar  bilan 
ta‘minlanadi.  Soliqlarni  to‗lamaslikka,  soliq  ob‘ektini  yashirishga,  soliq  summasini 
kamaytirib ko‗rsatishga huquqiy va jismoniy shaxslarning haqqi yo‗q. 
Soliq  to‗lash  xo‗jalik  yurituvchi  sub‘ektlar  va  fuqarolar  bilan  davlat  o‗rtasida 
yangidan  yaratilgan  qiymatni  taqsimlashning  asosiy  vositasi  hisoblanadi.  Biror  bir 
jamiyatni  soliq  tizimisiz  tasavvur  qilish  mumkin  emas.  CHunki  soliqlar  byudjet 
daromadlari (pul fondi)ni tashkil etishning asosiy vositasi bo‗libgina qolmay: 
-mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirishga; 
-ishlab chiqarishni rag‗batlantirishda investitsiyalarni ko‗paytirishga; 
-raqobatbardosh mahsulot hissasini ko‗paytirishga;  
-mikrofirma va kichik biznesni rivojlantirishga; 
-xususiy  korxonalar  ochish  bilan  bog‗liq  bo‗lgan  bozor  infratuzilmasini  barpo 
qilishga; 
-umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga  va boshqalarga xizmat qiladi. 
Soliqlar  respublika  va  mahalliy  byudjetlar  daromadlarini  shakllantiradi,  davlat 
ijtimoiy  dasturlari  uchun  moliyaviy  negiz  yaratadi,  soliq  to‗lovchi  shaxslarning 
tadbirkorlik faoliyatini boshqaradi, ularning tabiiy resurslardan unumli foydalanishga 
bo‗lgan  intilishini  rag‗batlantiradi,  narx  belgilashga  ta‘sir  ko‗rsatadi,  aholining 
turmush  darajasini  tartibga  solib  turadi.  Imtiyozlar  yordamida  aholining  kam 
ta‘minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilishni tashkil etishga yordam beradi va 
hokazo.  
Soliqlar - davlat byudjeti bilan chambarchas bog‗langan. CHunki soliqlar byudjetning 
shakllanishida ishtirok etadi.
15
 
Soliqlar  moliyaviy  resurslarni  davlat  ixtiyorida  to‗planib  borishini  ta‘minlaydi,  bu 
resurslardan iqtisodiy rivojlanishning umumdavlat, mintaqaviy vazifalarni hal qilish, 
ishning samaradorligi va sifatini rag‗batlantirish, ijtimoiy adolat tamoyillaridan kelib 
chiqib daromadlarni tartibga solish uchun foydalaniladi.