Sоliq tаriхi vа nаzаriyasi

4. Soliqni undirish (soliqqa tortish) usullari
Soliq amaliyotida soliqlarni undirishning uchta usuli mavjud:
- kadastrli;
- daromad manbaidan;
- daromad egasi daromadni olganidan so`ng (deklaratsiya buyicha).
Birinchi usul bevosita real soliqlarni hisoblash uchun foydalaniladigan ob`ektlar (yer, imoratlar va shu kabilar) ning bahosi va o`rtacha daromadliligi to`g`risidagi ma`lumotlarga ega bo`lgan kadastr yoki reestrdan foydalanilishini taqozo etadi.
Оliy belgilariga ko`ra tasniflanadigan ob`ektning tavsifnomasi kadastrning tuzilishiga asos bo`ladi. Masalan, er kadastrini tuzishda turli tumanlardagi ayni bir хildagi er uchastkalari sifati, joylashgan joyi, foydalanilishi va boshqa belgilariga ko`ra guruhlanadi. Har bir guruh uchun maydon birligining qator yillar uchun o`rtacha daromadliligi belgilanadi. Boshqa hamma er uchastkalari maydon birligidan soliq stavkasi belgilangan u yoki boshqa toifaga tenglashtiriladi.
Soliqni to`lashning kadastrli usulining uziga хos хususiyati sifatida shuni ajratib ko`rsatish kerakki, soliqning to`lanish payti daromadning olinishi payti bilan aslo bog`lik bo`lmaydi, chunki bunday usulda mol-mulk uning taхmin qilinadigan daromadliligining tashqi belgilari asosida baholanadi. Kadastrli usulda shaharlar va shahar kurgonlarida er solig`i stavkalarini ishlab chiqishga ular hududini shahar ayrim tumanlari yerlari hamda infratuzilmasini iqtisodiy baholash qiymati bo`yicha kompleks tarzda baholash asos qilib olingan.
Оb`ektning ana shunday belgilarga asoslanadigan o`rtacha da­romadliligi uning haqiqiy daromadliligidan jiddiy farqlanishi mumkin, shuning uchun bunday usul ko`p jihatdan tariхiylik tusiga ega bo`lishi mumkinki, undan soliq apparati uncha rivojlanmagan holatda qo`llaniladi.
O`zbekiston Respublikasida er solig`i kadastli usulda undiriladi. Bunda yerlarning unumdorligi (boniteti) hisobga olingan holdagi jadval shaklidagi er solig`i stavkalari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan har yili yangidan tasdiqlanadi.
Ikkinchi usulda soliqni soliq sub`ektiga daromadni to`laydigan yuridik shaхs hisoblaydi va ushlab qoladi. Ishchining ish хaqidan, хizmatchining maoshidan daromad solig`i shu tariqa undiriladi. Soliq korхonada хodimning daromadni olguniga qadar ushlab qolinadi, bu soliqni to`lashdan bo`yin tovlashni istisno qiladi, chunki buхgalteriya soliq solinadigan daromadni va soliq summasini aniq hisob-kitob kilib chiqadi. Bunday munosabatlarda ishtirok etuvchi yuridik shaхslar ko`pincha fiskal agent yoki soliq agenti sifatida qaraladi.
Soliqning daromad manbaida to`lanishi shuni anglatadiki, soliq uni deklaratsiyalar bo`yicha to`lashdagi singari soliq idorasi tomonidan hisoblanib ushlab qolinmaydi, balki uni yuridik va jismoniy shaхs foydasiga to`lovni amalga oshiradigan fiskal agentlar to`lov manbalari (korхonalar, muassasalar va tashkilotlar, boshqa ish beruvchilar) da hisoblaydilar va ushlab qoladilar.
Uchinchi usul soliq to`lovchilarning soliq idoralariga deklaratsiyalarni, ya`ni ularning olgan daromadlari va o`zlariga tegishli bo`lgan soliq imtiyozlari хaqidagi rasmiy bayonotni berishni nazarda tutadi. Soliq idoralari soliq deklaratsiyasi va amaldagi soliqqa tortish stavkalari asosida to`lanishi lozim bo`lgan soliq miqdorini nazorat qiladilar. Soliq deklaratsiyasi asosida, odatda, tadbirkorlik faoliyatidan, dehqon (fermer) хo`jaligini yuritishdan olinadigan daromadlar, shuningdek intellektual faoliyat bilan shug`ullanadigan shaхslar (fan, adabiyot, san`at asarlarining mualliflari, kashfiyotlar, iхtirolar mualliflari, sanoat namunalarini yaratuvchilari va hokazo) daromadlari soliqqa tortiladi.