Soliq siyosati va uning huquqiy asoslari

Aim.uz

Soliq siyosati va uning huquqiy asoslari
Jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti bir tomondan uning ichki mexanizmiga bog’liq
bo’lsa, ikkinchi tomondan boshqaruvning xarakteriga, ijtimoiy-siyosiy holatga,
muvozanatga bog’liq bo’ladi. Oddiy qilib aytganda ustqurmaga ham bevosita
bog’liqdir. Mazkur jarayonda ijtimoiy siyosat alohida rol o’ynaydi. Ijtimoiy siyosat
o’z navbatida ichki va tashqi madaniy-ma’rifiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat kabilarga
bo’linadi. Iqtisodiy siyosat ham o’z navbatida moliya, pul-kredit, byudjet, soliq
siyosati kabi turlarda amal qilib, ularni yaxlitligi makroiqtisodiy darajada qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari faoliyatlarining asosiy ajralmas
qismiga aylanadi. Shu o’rinda soliq siyosatining mazmuniga to’xtalib o’tadigan
bo’lsak, yuqorida qayd etilganidek, soliq siyosati - bu iqtisodiy siyosatning ajralmas
bir bo’lagi bo’lib, davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga qaratilgan soliq
sohasidagi faoliyatidir. U tarkiban soliqlarni joriy etish, soliqqa oid huquqiy baza
yaratish, joriy etilgan soliqlar va soliqsiz to’lovlarni amaliyotda ishlash mexanizmini
shakllantirish va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlatning tegishli vakolatli
organlari tomonidan kompleks tarzda olib boriladigan chora-tadbirlar yig’indisidir.
Mamlakat soliq tizimi xususiyatlari, yo’nalishlari, qanday soliqlarning joriy etilishi,
ular o’rtasidagi nisbatni ta’minlash kabi masalalarni soliq siyosati belgilab beradi.
Soliq siyosatining huquqiy asoslari sifatida mustaqillikning dastlabki yillarida
O’zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustdagi «O’zbekiston Respublikasining
davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonuni, O’zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining «Korxonalar, tashkilotlar,
birlashmalardan olinadigan soliqlar to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «O’zbekiston
Respublikasining fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo’lmaganlarning
daromad solig’i to’g’risida» gi (1991 yil 15 fevral), «Mahalliy soliqlar va yig’imlar
to’g’risida» gi (1993 yil 7 may) Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmonlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashi va Vazirlar Mahkamasining
Qarorlari kabi me’yoriy hujjatlardan iborat bo’lgan bo’lsa, 1997 yilda qabul qilingan
O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi va O’zbekiston Respublikasining
«Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi Qonuni yuqoridagi hujjatlarning ayrimlarini o’z
kuchini yo’qotishiga olib kelgan bo’lsa, ayrimlarining huquqiy bazasini
kengayishiga, kuchayishiga xizmat qilib kelmoqda. «O’zbekiston Respublikasining
davlat mustaqilligi to’g’risida» gi Qonunga muvofiq, shu kundan e’tiboran
O’zbekiston Respublikasi o’zining mustaqil soliq siyosatini olib boradi. O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolarning burchlariga soliqlarni to’lash
majburiyati ham kiritilgan «Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va
59
yig’imlarni to’lashga majburdirlar»1. Shuningdek respublikamiz hududida yagona
soliq tizimi amal qilishi va uni belgilash vakolati haqidagi jumlalar keltirilgan
«O’zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy
qilishga faqat Oliy Majlis haqlidir».2
Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining huquqiy asoslari O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi,
«Davlat soliq xizmati to’g’risida» gi Qonuni, hukumatning boshqa soliqqa oid qonun,
qarorlari, Prezident Farmonlari va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan izohlanadi.
Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz tomonidan
ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o’z aksini topayotgan iqtisodiy
rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu tamoyillar asosida tashkil
etilgan bo’lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Soliq kontseptsiyasi - bu soliqlarni yo’nalishlarini aniq ilmiy asoslangan holda
amalga oshirish g’oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda soliq kontseptsiyasi
Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan chuqur ilmiy asosda ishlab chiqilgan bozor
iqtisodiyotiga o’tish kontseptsiyasiga asoslanadi. Agar soliq kontseptsiyasi qanchalik
chuqur ilmiy asosga ega bo’lsa, soliq siyosatining barqarorligi shunchalik mustahkam
ta’minlanadi. O’z navbatida soliq kontseptsiyasi esa soliqlar sohasidagi chuqur ilmiy
tadqiqot ishlari hamda soliq amaliyotida orttirilgan boy tajribalarni o’zaro
uyg’unligiga asoslangan g’oyalarning samaradorligiga bog’liq bo’ladi.
Shuningdek, soliq siyosati barqarorligini ta’minlashda uning strategiyasi va
taktikasi ishlab chiqilishi lozim. Amalga oshirilishi lozim bo’lgan tadbirlar xususiyati
va muddatini e’tiborga olib soliq siyosati soliq siyosati strategiyasi va soliq siyosati
taktikasiga bo’linadi.
Soliq siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo’ljallangan soliqqa
oid iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo’nalishlari va chora-tadbirlari ifodalanadi. Bu
esa o’z navbatida ilmiy asoslangan soliq kontseptsiyasi bilan bevosita bog’liqdir.
Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy strategiyasi qilib erkin,
ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy,
demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi ustuvor strategik vazifa esa
davlat byudjeti va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni soliqqa oid iqtisodiy
munosabatlarida muayyan uyg’unlikni ta’minlovchi soliq tizimini shakllantirish va
shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir. g’ki boshqacha qilib
aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq muddatli yo’nalishi
bo’lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan masshtabli vazifalarni
kelajakda bajarilishini ta’minlash ko’zda tutilgan moliyaviy tadbirlar yig’indisidir.
Soliq siyosati taktikasi esa belgilangan soliq siyosati strategiyasi ijrosini
ta’minlovchi, tez-tez o’zgarib turuvchi sayi-harakatlarni bildiradi, ya’ni qisqa
muddatli va kichik masshtabli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga qaratilgan
yo’nalishlar majmuasi - soliq siyosati taktikasi sifatida qaraladi.
1 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T «O’zbekiston» 1992 yil 51-modda.
2 O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T «O’zbekiston» 1992 yil 132-modda.
60
Soliq siyosati kontseptsiyasi soliq siyosati strategiyasiga nisbatan, soliq
siyosati strategiyasi esa soliq siyosati taktikasiga nisbatan barqaror, ya’ni kam
o’zgaruvchan bo’lib, ularning barchasi bir-biriga bog’liq holda, bir-birini to’ldirib
turadi hamda yaxlit holda soliq siyosatinining mohiyatini tashkil qiladi.
Soliq siyosati tarkibiy jihatdan quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladi
- mamlakat miqyosida amal qiluvchi soliqlar va soliqsiz to’lovlarni qonuniy
joriy etish;
- amal qilayotgan soliqlarni samarali ishlashini ta’minlovchi mexanizm
shakllantirish va takomillashtirish, soliqqa oid qonunlar va boshqa me’yoriy
hujjatlarni takomillashtirib borish;
- soliq siyosatini amalga oshiruvchi tegishli vakolatli organlarni tashkil etish va
ularni ushbu sohadagi vazifalarini belgilash;
- soliqqa tortish tizimini shakllantirishga qaratilgan chuqur ilmiy tadqiqotni
amalga oshirish va ularni joriy etishni tashkil etish.