Soibjon begmatov bastakorlar

Fattohxon Mamadaliyev 
(1923 – 1999)
O‘zbekiston  xalq  hofizi,  mashhur  xonanda, 
mumtoz musiqa yo‘lida bir qator asarlar yaratgan 
bastakor  Fattohxon  Mamadaliyev  1923-yili 
Farg‘ona  vodiysining  Andijon  viloyati  Baliqchi 
tumani Haqqulobod qishlog‘ida dehqon oilasida 
tavallud topgan. 
Bolalik chog‘laridan xalq musiqa ijrochiligiga 
katta  mehr  qo‘ygan.  Qishloqning  madaniyat 
uyi  qoshidagi  badiiy  havaskorlik  to‘garagida  tanbur,  dutor  kabi 
cholg‘ular  ijrochiligini  o‘rgana  boshlaydi.  Andijonlik  mashhur 
g‘ijjakchi  sozanda  Mo‘minjon  Karimov  unga  nafaqat  cholg‘u 
ijrochiligi,  balki  xonandalik  sirlarini  ham  o‘rgatadi. Ayniqsa,  u  o‘z 
zamonasining keksa avlod hofizlarining ijrolariga katta e’tibor bilan 
yondashadi  va  ularning  ijro  uslublarini  hamda  ijro  repertuarlarini 
o‘zlashtirishga harakat qiladi. 
1
 Р. Абдуллаев. Фольклор и профессиональная музыка устной тра-
диции. //История узбекской музыки.// 
 III том. – Т., 1991. C. 39.  

---

107
U  1968-yili  Andijon  davlat  pedagogika  institutining  tarix-
filologiya  fakultetini  muvaffaqiyatli  tamomlaydi.  Ijodiy  faoliyatini 
musiqa san’atining rivojiga bag‘ishlashga ahd qiladi.
Andijon  viloyatining  Xo‘jaobod,  Izboskan  kabi  tuman 
madaniyat  uylarida,  Andijon  davlat  pedagogika  institutida 
havaskorlardan  iborat  «Maqomchilar  ansambli»  jamoalarini 
tashkil qiladi. Faoliyati davomida ularga ustozlik va maslahatchi-
ko‘makdoshlik  qilib  turdi. Andijon  shahar  madaniyat  uyi  qoshida 
tuzgan  «Maqomchilar  ansabli»  bilan  ijod  qiladi.  1985-yildan 
boshlab  umrining  oxirgi  damlarigacha  M.  Ashrafiy  nomidagi 
Toshkent  davlat  konservatoriyasi  (hozirda  O‘zbekiston  davlat 
konservatoriyasi)  Sharq  musiqasi  (keyinchalik  An’anaviy  ijro-
chilik) kafedrasida faoliyat olib boradi. 
Mashhur  hofiz  an’anaviy  xonandalik  ixtisosligi  bo‘yicha  tala-
balarga qariyb o‘n besh yil davomida saboq berdi. Ushbu jamoada 
dotsent,  so‘ngra  1993-yildan  professor  lavozimlarida  pedagogik 
faoliyat olib boradi. Shu davr ichida bir qator iqtidorli xonandalar-
ni  kamolot  sari  tarbiyalaydi.  Maryam  Sattorova  (O‘zbekiston  xalq 
artisti),  Soyib  Niyozov  (O‘zbekiston  xalq  hofizi),  Abror  Parpiyev  
(Nihol  mukofoti  sovrindori)  kabi  taniqli  san’atkorlar  shular  jumla-
sidandir. 
F. Mamadaliyev an’anaviy xonandalikning ijrochilik mezonlari, 
bastakorlik  an’analari  muammolari  bilan  qiziqib  o‘rganib  kelgan 
va  ularni  ilmiy  nuqtayi  nazardan  tadqiq  qilishga  harakat  qilgan. 
Shulardan  biri  xalq  mumtoz  ijrochiligidagi  hofizlar  ovozi 
xususiyatlarini  o‘rganish  va  ilmiy  mushohadalardir.  Muallifning 
ilmiy  maqola  tarzida  bayon  etilgan  ishlari  uning  vafotidan  so‘ng 
«Musiqa ijrochiligi masalalari»
1
 nomi bilan dunyo yuzini ko‘rdi.
1
  F. Mamadaliyev.  Milliy  musiqa  ijrochiligi  masalalari.  –  T.,  2001. 
Mas’ul muharrir va nashrga tayyorlovchi s.f.n., professor R.Yunusov.

---

108
Musiqa ijrochiligi amaliyotida Fattohxon Mamadaliyev hofizlik, 
ya’ni  xonandalik  bilan  birga  an’anaviy  musiqa  bastakorligiga  ham 
katta  e’tibor  bergan.  Uning  bastakorlik  ijodida  4  uslub  ustuvordir. 
Jumladan:  1)  qadimiy  kuylarni  qaytadan  tiklash;  2)  musiqiy 
meros  namunalarini  yangicha  uslubda  talqin  etish;  3)  musiqiy 
meros  namunalaridan  o‘rin  olgan  asarlarni  turkumlashtirish; 
4)  bastakorlik  ijodi  (original  asarlar).  Ijodidagi  ahamiyatli  omil, 
ishlangan  va  yaratilgan  asarlar,  bastakor  uslubiga  mos  ekanligi 
bilan xarakterlanadi. Jumladan, «Intizor» (Ulfatiy so‘zi), «Oqibat», 
«Sog‘indim»,  «Fa lak»,  «Mehmon»,  «Judo  keldi»  va  «Yuzni  hajri-
da»  (Nodira  so‘zlari),  «Ahd  qildim»  (Muqimiy  so‘zi),  «Jononim 
mening»  (Hayratiy  so‘zi),  «Orzu»  va  «Dehqonlarim»  (V.  Sa’dullo 
g‘azali),  «So‘rmasa»,  «Ka lomingdan»  va  «Dilkusho»  (H.  Azimov 
so‘zi), «O‘lmag‘ay» (Navoiy g‘azali), «Ko‘ngil» va «Sirri ishqim» 
(X.  Yahyoyev so‘zi), «Ra’no gullari» va «Sog‘inurman» (O. Xoldor 
so‘zi) kabi ashulalarni misol qilish o‘rinlidir. 
Bastakorning ijodidan o‘rin olgan asarlarning aksariyati maqom 
yo‘llariga xosligi bilan xarakterlanadi. Barchasida shakl, usul, matn, 
dramatik  rivojlar  aynan  maqomlarga  xosligini  e’tirof  etish  lozim.  
Shu bilan birga avj tizimiga katta e’tibor qaratilganligini ham qayd 
etish  mumkin.  Bunga  yorqin  misol  Ogahiyning  «Dedi»  radifli 
g‘azaliga  bastalagan  «Dard-u  dilim»  ashulasidir.  G‘azalda  o‘ziga 
xos muloqot mavjud:
Dard-u dilim ango dedim, dema ani mango dedi,
Kim manga oshiq o‘lsa, ul lozim erur ango dedi. 
Bastakor  ana  shu  muloqotga  xos  kuy  yaratishga  muvaffaq 
bo‘lgan  va  bu  ohang  so‘z  birgaligida  go‘zal  uyg‘unlikka  erishgan. 
Ashulaning originalligi va mavzuyi jihatdan o‘ziga xosligi boshlanish 
ohanglaridan sezilib turadi. 24-misol:

---

109
Asar  ikkita  yirik  avj  bilan  ijro  etilgan,  birinchi  avjlar  tizimi 
ashulaning  to‘liq  shaklini  ifodalab  beradi.  Bastakor  unga  yana  bir 
katta avjni qo‘shgan. Bu avj asarning yuqori cho‘qqisi va dramatik 
kulminatsiyasi  sifatida  xizmat  qiladi. Asarni  ijro  etish  uchun  katta 
ovoz ko‘lami kerak bo‘ladi. 
Fattohxon  Mamadaliyevning  bastakorlik  ijodiyotidagi  qadimiy 
kuylarni  qaytadan  tiklash  amalida  «Umrzoq  Polvon  Ushshog‘i»  va 
«Zikri Ushshoq» (Qadimiy Ushshoq) kabi musiqiy namunalarni us-
tozlar  talqiniga  xos  holda  qayta  ishlab  tiklashga  muvaffaq  bo‘ladi. 
Ushbu  asarlar,  ayniqsa,  «Qadimiy  Ushshoq»  ijrochilik  amaliyotida 
keng ommalashdi. 
Bastakorning  musiqiy  meros  tarkibidagi  asarlarni  turkum-
lashtirish ham alohida e’tiborlidir. Bastakor tomonidan bir qator 
musiqiy  namunalar  an’anaga  mos  holda  turkumlashtirildi.  Bular 
sakkiz  qismli  «Miskin»  musiqiy  namunasi  (Muqimiy,  Sakko-
kiy,  Furqat,  Miskin,  Ulfat  va  Turob  To‘la  she’rlariga),  sakkiz 

---

110
qismli «Ushshoq» namunalari (Uvaysiy, Furqat, Navoiy, Ogahiy, 
Gavhariy g‘azallariga), to‘rt qismli «Nasrulloiy» turkumi (Navoiy, 
F.  Mamadaliyev  va  Ulfat  she’rlariga).  Ular  «Shashmaqom»ning 
ikkinchi  guruh  sho‘balariga  xos  va  Farg‘ona-Toshkent  maqom 
yo‘llariga  mos  turkumlashuv  tamoyillariga  tayangan  holda  ijod 
etilgan.  Mazkur  asarlarda  birlamchi  asosiy  ko‘rinishlar  keti-
dan  zaruriy  ravishda  o‘rin  olishi  lozim  bo‘lgan  –  Talqincha, 
Qashg‘archa,  Soqiynoma  va  Ufor  tizimidagi  kichik  turkum-
ga  xos  asarlar  kiritilgan.  Bastakor  tomonidan  turkumlashtiril-
gan  «Munojot»  va  «Savti  Fattohxon»  turkumlari  esa  nisbatan  
ixcham shakl larga ega bo‘lib, faqat Alisher Navoiy g‘azallaridan 
foydala nilgan.