Soibjon begmatov bastakorlar

O‘lmas Rasulov
Zamonaviy  o‘zbek  bastakorligining  yorqin 
namoyandasi,  mohir  sozanda  va  xonanda, 
O‘zbekiston  xalq  artisti  O‘lmas  Rasulov 
1951-yilning 
12-yanvarida 
Surxondaryo 
viloyatining  Denov  tumanida  dehqon  oilasida 
tavallud  topgan.  Besh  yoshlarida  og‘ir 
kasallikdan  so‘ng  uning  ko‘zi  ko‘rmay  qoladi. 
1958-yildan  Buxoro  shahridagi  24-ko‘zi  ojizlar 
maktab-internatida  ta’lim  oladi.  Shu  kezlarda  ustozi  Aminjon 
Nasriddinovdan  g‘ijjak  chalish  sirlarini  o‘rganadi.  Mumtoz 
musiqaga  ko‘ngil  bog‘laydi.  Bu  urinish  uning  musiqiy  iste’dodini 
namoyon etishga asos bo‘ladi. 6–7-sinfda o‘qib yurgan kezlaridayoq 
musiqa ijodiyoti bo‘yicha o‘zini ko‘rsata boshlaydi. Habibiy so‘ziga 
bastalagan  «Bo‘stonlarim  bor»  ashulasi  uning  bastakorlikdagi 
ilk  asari  hisoblanadi.  Shundan  so‘ng  g‘ijjak  sozi  uchun  bir  qator 
kuylar  yarata  boshlaydi.  1967-yildan  Buxoro  musiqa  bilim  yurtiga 
o‘qishga  kiradi.  Bu  dargohda  maqom  bilimdonlari  Ma’rufjon 
Toshpo‘latov, Qodir Subhonovlardan maqom sirlari bo‘yicha saboq 
oladi. 1971-yili Toshkent davlat konservatoriyasiga o‘qishga kiradi. 
Konservatoriyada  avval  Obid  Xolmuhamedovdan,  so‘ng  1972-yili 
«Sharq  musiqasi»  kafedrasida  Faxriddin  Sodiqovlar  sinfida  saboq 
oladi.  
1976-yili konservatoriyani bitirgandan so‘ng uning ijrochilik va 
bastakorlik  faoliyati  pedagogik  jarayon  bilan  uyg‘unlikda  kechadi. 
Pedagogik  faoliyat  har  ikki  ijodiy  va  amaliy,  ya’ni  sozandalik  va 
bastakorlik ijodiga har tomonlama madad beradi. Avvalo, bu jarayon 
bevosita  amaliy  laboratoriya  vazifasini  o‘tasa,  ikkinchidan,  ijod 
uchun  katta  imkoniyatlar  hosil  etishi  bilan  muhim  ahamiyat  kasb 
etadi. 

---

127
Bastakor  ish  faoliyatini  Buxoro  musiqa  bilim  yurtida 
1976–1987-yillar davomida; 1987–1995-yilgacha O‘zbekiston davlat 
konservatoriyasida;  1995–2000-yillar  Buxoro  davlat  pedagogika 
universitetida, 2002-yildan Toshkent musiqa kolleji, hozirgi davrda 
O‘zbekiston  davlat  san’at  va  madaniyat  institutida  pedagogik  va 
ijodiy  faoliyatini  olib  bormoqda.  Shu  bois,  O‘lmas  Rasulovning 
pedagogik  va  ustozlik  faoliyatidan  bir  qator  shogirdlar  saboq  olib 
respublikamiz san’ati rivojiga katta hissa qo‘shayotgan san’atkorlar 
qatoridan joy olgan. 
O‘lmas  Rasulov  o‘zining  ijrochilik  faoliyatida  katta  yutuqlarga 
erishgan va ustoz sozanda sifatida o‘z obro‘ va e’tiboriga egadir. Eng 
muhimi, o‘zbek g‘ijjak ijrochiligi amaliyotida o‘zining ijro uslubini 
yaratgan va shunga xos maktabni shakllantirgan ustoz sozandadir. 
Faoliyatining  eng  yuqori  cho‘qqilarida  musiqa  ijodiyotiga 
murojaat etgan bastakor, musiqaning ushbu sirli olamida betakror 
asarlar yaratishga va bu asarlar o‘zbek xalqining eng mukammal 
asarlari qatoridan o‘rin olishini har tomonlama asoslashga harakat 
qilganligini  ko‘rish  mumkin.  Bastakorlik  ijodiyoti  shakllanish 
jarayonining o‘zidayoq O‘lmas Rasulov, avvalo, o‘zbek mumtoz 
musiqasi,  ya’ni  «Shashmaqom»ga  oshiq  bo‘lishi,  o‘rganishi 
va  unga  doimo  tayanishi  asosiy  maqsadi  ekanligini  anglagan. 
Butun  ijodida  «Shashmaqom»  kabi  har  tomonlama  mukammal 
asarlar yaratishga harakat qilgan. Xoh u oddiy kuy yoki mumtoz 
uslubda bo‘lsin, qo‘shiq yoki ashula, har bir asarda aynan uning 
maqomlarga  xos  bo‘lgan  ijodiy  munosabatini  ko‘rish  mumkin. 
Lekin har bir janrning o‘z qoidalari mavjud. Ana shu jarayonlarda 
mavrigi  yoki  xalq  qo‘shiqchiligidagi  ijodiy  an’analar  o‘zining 
shakl-u  shamoyili  va  ijroviy  xususiyatlari  bilan  mutanosib 
shakllantirishni talab etgan. 
O‘lmas Rasulov an’anaviy musiqa ijodiyotining bir qator janrlarida 
turkumiy,  alohida  janrlarda  asarlar  yaratgan.  «Bobur»,  «Layli  va 
Majnun», «Kecha va kunduz», «Imom al-Buxoriy» videofilmlariga 

---

128
bastalagan  musiqalari  shular  jumlasidandir.  Videofilmlarning 
har  birining  o‘z  mavzusi,  xarakteri  bor.  Ular  o‘z  mavzusiga  xos 
musiqani  talab  etadi.  Bastakor  munosabatlarining  mutanosibligi  va 
har  bir  videofilm  xarakteriga  mos  asarlar  bitganligi  bastakorning 
xalq orasida tanilishiga va   keng ommalashishiga sabab bo‘ladi. 
O‘lmas Rasulov o‘zbek musiqasining tarixi va nazariyasini qunt 
bilan  o‘zlashtirgan,  tarixiy  musiqiy  risolalarni  o‘qib  idroklagan 
san’atkordir.  Musiqamiz  merosi  va  uning  negizida  qaror  topgan 
nazariy tamoyillarni ham nazariy va o‘zining ijrosida sinab, amaliy 
o‘zlashtirishga  muyassar  bo‘lgan  musiqa  bilimdonidir.  Shu  bois, 
uning  asarlarida  musiqiy  meros  an’analari  o‘ziga  xos  davom 
ettirilganligini ko‘rish mumkin. Bastakorning ijodida cholg‘u kuylari 
alohida  o‘rin  egallaydi.  Musiqa  ijodiyotining  ushbu  jabhasida 
bastakor  o‘ziga  xos  ijod  etganligi  va  ilk  sozandalik  amallariga 
uyg‘un  holda  yaratilib  kelinganligini  e’tirof  etish  lozim.  Ijodiy 
faoliyati  davomida  «Tahayyul»,  «Xayol»,  «Karashma»,  «Diydor», 
«Seni  eslab»,  «Dil  mavji»,  «Visol»,  «Tasavvur»,  «Hijron»,  «Dil 
tasnifi», «Kamon ufori», «Oypalak» kabi bir qator cholg‘u kuylarini 
yaratadi.  Ushbu  asarlar  bastakorning  o‘zi  tomonidan  goho  g‘ijjak 
cholg‘usida, goho manzur cholg‘usida ijro etilgan. Har bir yaratilgan 
kuy, avvalo, mumtozlik kasb etsa, ikkinchidan, o‘ziga xosligi bilan 
bir-biridan ajralib turadi. Muhim jihatlaridan biri, maqom ijodiyotiga 
xos shakllarga egaligidir. Jumladan, «Dil tasnifi» kuyi. 
«Dil  tasnifi»  kuyining  maqomlarga  aloqadorligi  ko‘rinib 
turadi.  Avvalo,  uning  nomidagi  «tasnif»  so‘zi  bo‘lsa,  ikkinchidan, 
kuyning  tasnif  usuliga  mosligidir.  Shakl  ham  bundan  mustasno 
emas. Asarning  metro-ritmik  asosida  2/4  o‘lchovi  bo‘lsa-da,  tasnif 
usulining qoidasiga mos holda uch taktli kuy hajmiga asoslangandir. 
28-misol. Usul.

---

129
Asarning  shakli  maqomlar  cholg‘u  qismi  kabi  xona,  bozgo‘y 
tamoyiliga  asoslangan  va  Re frigiy  tonalligida  yozilgan.  Birinchi 
xonada  kuying  asosiy  mavzusi  berilgan.  Mavzu  ikkita  usul,  ya’ni 
uch  taktli  ikkita  jumladan  iboratdir.  29-misol:  1-xona  (6  takt), 
Bozgo‘y, 2-xona (9 takt):
Kuy  ana  shunday  uslubda  rivojlanadi  va  har  bir  xonalarning 
rivojida  bittadan  usul  (ya’ni  3  taktdan)  qo‘shiladi  va  diapazon 
jihatidan ham o‘sib boradi. Kuy haqiqiy maqomlarga xos peshrav 
tamoyili  bo‘yicha  rivojlanib,  oxirgi  8-xona  18  taktli  rivojlov 
bo‘lim sifatida tarkib topadi va bozgo‘y bilan yakunlanadi. 8-xona. 
30-misol:
Bastakorning  o‘zbek  aytim  yo‘llarida  yaratgan  musiqiy  asarlari 
ham  rang-barangligi  va  turli  shakllarga  xosligi  bilan  ajralib  turadi. 
Qo‘shiq  va  ashulalarga  so‘z  tanlashda  ham  tarixiy,  klassik  hamda 
zamonaviy  shoirlar  ijodiga  murojaat  etadi.  Xususan,  u  ko‘proq  

---

130
J. Rumiy, A. Jomiy, A. Navoiy, Z.  Bobur, B. Mashrab kabi klassik 
shoirlar  g‘azallariga,  Halima  Xudoyberdiyeva,  Sadriddin  Salim, 
To‘shpo‘lat  Ahmad,  Samandar  Vohidov  kabi  zamon  shoirlarining 
she’rlariga musiqa bastalagan. 
Bastakorning  murojaat  etgan  mavzularining  ko‘lami  keng. 
Bahoriy  kayfiyat,  go‘zallik  timsollari,  ishq-muhabbat  bastakorning 
sevimli  mavzularidan  hisoblanadi.  Ijodi  davomida  yuzdan  ortiq 
qo‘shiq  va  ashulalar  yaratgan.  Shular  orasida  Alisher  Navoiy 
so‘ziga: «Vaslidin darmoni yo‘q», «Kerak erdi», «Muvofiq kiydilar», 
«Ko‘ngil», «Yaxshi qol», «Nazzora qilma», «Ul otashin la’l»; Bobur 
g‘azallariga  «G‘unchadek  ko‘nglim»,  «Ko‘rgaymen»;  Mashrab 
she’riga «Dilbari xush adoyiman», «Sig‘madim»; Cho‘lpon so‘ziga 
«Muhabbatning saroyi», «Kimlar» kabi ashulalardir. 
O‘tgan  asrda  yashab  ijod  etgan  shoirlarning  she’rlariga  – 
«Parvona»,  «Qo‘limda  paymona»  (Mahzuna),  «Taronayi  sho‘x» 
(M.Gafforova), «Muhabbatning saroyi, «Yupatgay kimlar» (Cho‘lpon) 
kabi ashulalarni xalqona yo‘lga xos ohanglarda yaratishga muyassar 
bo‘lgan.
Bastakorning  zamonamizning  shoirlari  so‘zlariga  bitgan 
asarlari  ham  alohida  zamon  madhini  o‘zida  ifodalashi  bilan 
xarakterlanadi.  «Majnuntol»  (T.  Hamid),  «Kulgimizdan  yangrasin 
olam»  (E.  Vohidov),  «Tingla  bulbul»  (Zulfiya),  «Dunyo  ketar 
surinib»  (H.  Xudoyberdiyeva),  «Yorim»  (Shukur  Qurbon), 
«Sevgilim» (J. Jabborov, S. Zohidova), «Kel», «Gulim majnuntol», 
«Shirur  keltirdim»,  «Rayhon  etib  kel»  (T.  Ahmad),  «Ey,  go‘zal», 
«Baxtimiz  taronasi»,  «Buxoroni  sog‘indim»,  «Buxoriy  bitta»  
(S. Salim Buxoriy) kabi qo‘shiqlar shular jumlasidandir. 
Bastakorning  yaratgan  ashulalarida  maqom  yo‘llariga  xos  ko‘p 
jihatlar mujassam topganligini ko‘rish mumkin. Uning yaratgan har 
bir  asari  respublikamizning  turli  vohalariga  xos  musiqiy  an’analar 
bilan  sug‘orilgan.  Ularning  ohanglari  ham  albatta  meros  musiqiy 
namunalariga  xosligi,  yaqinligi  bilan  ajralib  turadi.  Bastakorning 

---

131
talqin uslubi esa uning asarlarining o‘ziga xosligini belgilab turadi. 
Jumladan, Mashrab g‘azaliga bitgan «Sig‘madim» ashulasidir. 
«Sig‘madim»  ashulasi  bastakorning  Farg‘ona-Toshkent  maqom 
yo‘llariga  xos
1
  uslubda  va  ulardagi  hijron  ohanglariga  yaqin  holda 
yaratgan asarlaridan biridir. Shakllari maqomlarga xos bo‘lgan ushbu 
asar garchand hijron ohanglarini eslatsa-da, uning tovushqator tizimi 
sol major tonalligiga asoslangandir. 31-
misol: 
Asarning o‘lchovi to‘rt hissali bo‘lib, o‘ziga zos usul tuzilmasiga 
egadir (kuy misoliga qarang). 
Ashulaning  kuy  rivoji,  ularning  tarkibiy  qismidan  o‘rin 
olgan  daromad,  miyonxat,  dunasr,  avj  va  furovardlarning 
maqom  yo‘llariga  xosligini  e’tirof  etish  lozim.  Shu  bilan  birga 
asarda  maqomlarda  keng  qo‘llanilgan  navo  namudining  ham 
ohanglari  keng  qo‘llanilganligini  ko‘rish  mumkin.  Avjning  navo 
namudi  ohanglariga  yaqinligi  yana  bir  bor  maqom  tafakkurining 
mavjudligidan dalolat beradi.   
O‘lmas Rasulov zamonaviy o‘zbek bastakorligida alohida o‘ringa 
ega  bo‘lgan  ijodkordir.  Yaratgan  asarlaridagi  o‘ziga  xoslik,  keng 
qamrovlilik,  shakliy  mukammallik,  tizimli  rivojlanish  tamoyillari, 
1
  «Sig‘madim»  ashulasining  boshlanish  ohanglari  bayoti  Sheroziy 
turkumining IV, ya’ni talqin taronasiga yaqinligini e’tirof etish lozim. 

---

132
individual uslubini tashkil etuvchi xususiyatlarning barchasi O‘lmas 
Rasulovning bastakorlik uslubini tashkil etadi.