«Soha iqtisodoyoti va menejment» fanidan Ma’ruzalar tuplami Nukus-2020 Ma’ruza 1

Asosiy fondlarning emirilishi.

Asosiy fondlarning emirilishi ulardan foydalanish davrida qiymatini tayyorlangan maxsulotga utib borishi natijasida asta-sekin uz qiymatlarini yukotib borishlari demakdir. Asosiy fondlar jismoniy va ma’naviy (iqtisodiy) emiriladi.Jismoniy emirilish asosiy fondlarni ishlash vaktida xam, ular bekor turganda xam (materiallar tarkibini atmosfera sharoitlari ta’sirida emirilish) sodir bulishi mumkin.

Asosiy fondlarning foizlarda aniklangan emirilish darajasi ularning xakikiy xizmat muddatini me’eriylik muddatga taksimlab xisoblanadi. Masalan, ekskavator karerda besh yil ishladi,uning me’eriylik ish muddati esa un yil,jismoniy emirilish 510^.10050% ni tashkil etadi.
Jismoniy emirilishni aniklash asosiy fondlar koldik qiymatini aniklash va eskirib kolgan mashinalarning yangilariga almashtirishni rejalashtirish uchun zarur.
Mashina va uskunalar va boshka asosiy fondlar jismoniy emirilishdan tashkari ma’naviy emiriladi,uzining texnik ulchamlari va iqtisodiy samaradorligini jixatidan orkada koladi.
Ma’naviy emirilish asosiy fondlarning uz qiymatini zamonaviy sharoitda ularni xosil kilishda ijtimoiy zarur xarajatlarning kamayishi emirilishning birinchi shakli yoki ular qiymatining yanada unumlirok,tejamlirok va takomillashgan mashina va uskunalar yaratish xisobiga kamayishidir emirilishning ikkinchi shakli.
Birinchi shaklidagi ma’naviy emirilish Me1 ni kuyidagi ifodadan aniklash mumkin:
Ze-Zk.t.
Me1  ----- 100%
Ze
bunda:Zk.t. -ob’ektning kayta tiklanish qiymati.
Ikkinchi shaklidagi ma’naviy emirilish Me2 kuyidagicha aniklanadi:
Zya  Ze
Me2  Ze - (------ - ----- ) TyaUya
UyaTya - UeTya
bunda: Ze va Zya -eski va yangi uskunalar,mashinalarga tegishli dastlabki qiymatlar;
Ke va Uya- eski va yangi uskunalarga tegishli natural birliklardagi yillik ish unumi;
Te va Tya- eski va yangi uskuna mashinalar uchun belgilangan
tegishli me’eriy xizmat muddati,yillar bilan ulchangan.
Kuyidagi ifoda erdamida ma’naviy emirilishning xar ikkala shakli buyicha emirilish darajasini aniklash mumkin:
Zk.t. Ue
Ze----- 100
Uya
Me ---
Ze
Bunda Zk.t.- eski bilan uxshash bulgan,yanada yukorirok ish unumiga ega yangi ob’ektning tiklanish qiymati.
Asosiy fondlardan foydalanish davrida emirilish xisobiga uz qiymatlarini asta-sekin tayyorlangan maxsulotga utkazib borishga asosiy fondlarni amortizatsiyasi deyiladi.