6. Ходимларни бошкариш услублари
Персонални бошкариш услуби – бу жадал равишда ривожланувчи яхлит тизим бўлиб, персонал билан ишлашнинг максади, шакл, усул ва воситаларининг диалектик бирлигини акс этгиради. Бошкариш услублари конунчилик ва давлат хизматининг ўзига хос иш принципларига таяниб бошкарув субъектининг олдига кўйилган вазифаларни хал этилишини таъминлайди.
Кўп холларда олимлар бошкарувчилик услубларини таснифлаш чогида мазкур жараённинг бош мезони ва ташкилий принципи сифатида яккабошчилик ёки коллегиаллик нисбатининг устуворлигига эътибор беради. Ана шу нуктаи назардан келиб чикиб, услубларнинг куйидагича таснифи таклиф этилади:
1. Авторитар ёки директив услуб. Бунда рахбар ўз иродасини кўл остидагаларга маъмурий куч воситасида ўтказишга интилади, яъни мажбурлаш, кўркитиш, рагбатлантириш ва хоказо чора-тадбирлардан фойдаланади. Бу хил бошкарувчилик бевосита буйрук ва фармойишлар беришга асосланиб, бошликкк сўзсиз бўйсунишни такозо килади. Бундай вазиятда ходимларнинг мехнат жараёнига муносабатлари, айрим шахснинг манфаатлари психологик жихатдан эътиборга олинмайди.
Бу "ажратиб ташла ва хукмронлик кил" принципига асосланган шафкатсизларча услубдир. Бундай иш юритувчи рахбар эътирозларга, ўринли маслахат ва назоратга токат килолмайди. Директив услуб гарчи бир мунча самарали бўлса хам, аслида, жамоада мухолифлик, норозилик кайфиятини шакллантиради. Лекин у нихоятда кулай ёки нихоятда нокулай шароитда, шу билан бирга, макробошкарув даражасида амалга оширилади. Айрим салбий жихатларини эътироф этмаса, мазкур услуб жамоатчилик томонидан кўллаб-кувватланиши ва рагбатлантирилиши мумкин. Зеро, обрўталаб рахбар одатда вазифаларни анча тезкор ва аник хал этилишини таъминлайди.
Макродаражадаги вазият эса бошкача бўлади. Бу ўринда хамма нарса яккол ва аник кўзга ташланади: жамоада хар кимнинг лаёкати, сифат кўрсаткичлари кандайлиги, рахбарнинг хакикий ниятлари нимадан иборат эканлиги жуда тез маълум бўлади. Зугум ишлатиб, кўпол усуллар билан узок муддат мобайнида муваффакиятга эришиш кийин. Бундай услуб таъсирида инсон ўз мехнатидан коникмайди, унинг натижаларидан бегоналашиб колади, иш сифати ёмонлашади, жамоанинг мехнат унумдорлиги пасаяди, расмиятчилик авж олади. Жамоада ихтилофлар авж олади, таъкиб, чакимчилик, гурухбозлик каби иллатлар кучаяди. Хукукий, демократик давлатда бундай услуб тўгри келадими? Албатта, йўк!
2. Демократик ёки коллегиал услубда рахбар "инсон омили"га алохида эътибор беради. Бундай бошкарув принципига асосланган рахбар ташаббускорликни рагбатлантиради, хамкорлик учун кулай вазиятни яратади, кўл остидагиларга карорлар кабул килишда (шу жумладан, кадрларга оид масалаларда) иштирок этиш имконини беради. Ходимни ишонтира олиш, унинг инсоний хислатлари ва кобилиятларига хакконий бахо бериш тамойили асосида иш кўради, ўз мавкеи устунлигини пеш килмайди. Энг асосийси, хар кандай муваффакиятсизлик учун жавобгарликни ходимлар билан бирга ўз зиммасига олади, танкидга тўгри муносабатда бўлади.
Демократик рахбарнинг бошкариш услуби мулойим табиатли бўлади. Унинг учун вазият такозосига кўра муросага бориш, илгари кабул килинган карорлари хато бўлса, уидан воз кечиш ор хисобланмайди. Бундай бошкарув шароитида жавобгарликни хис киладиган, иш унумдорлигидан манфаатдор бўлган, кўйилган максадларга эришишнинг самарали йўлларини кидириб топадиган ходимлар хар томонлама рагбатлантирилади.
Демократик услубда иш юритувчи рахбар баркарор аппарат фаолиятини уюштиришда энг самарали восита хисобланади. Демократик рахбар кўл остида ишлайдиган ходимлар ўзини анча дадил хис килади, уларда мустакил фикрлаш хусусияти ривожланади, жамоа ахил бўлиб, гайрат билан ишлайди.
3. Либерал ёки эркин иш юритиш услуби воситачилик вазифасини яхши кўрадиган, ходимларга кенг доирада мустакиллик, тўла эркинлик бериб кўядиган, иш жараёнини зимдан назорат киладиган рахбарга хос. Либерал рахбар ўз кўл остидаги кишиларнинг ишига аралашмайди, улар илтимос килсагина маслахат беради, бирок топширилган вазифа учун, жавобгарликни зиммасидан сокит килади. Либерал рахбар ўз карорларини тавсиялар кўринишида берадики, уларни бажариш-бажармаслик ходим ихтиёрида колади.
Бунинг натижаси аник ишда ўзи бўларчилик ва бўшанглик кўзга ташланади, ходимлар рахбарнинг заиф томонларидан, хусусан, катъиятсизлиги ва локайдлигидан, ихтилофлардан, вазиятнинг кескинлашувидан, масалани кўндаланг кўйишдан чўчишидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланади. Либерал услубда бошкариш, пировард натижада, жамоада тажрибасизлик содир бўлишига, вазият устидан назорат йўколишига олиб келади. Соглом жипслашув вазияти умумий ёхуд гурухбозлик манфаатлари гаровига айланади ва рахбар шу манфаатларига бўйсунишга мажбур бўлади. Кўпинча, бундай вазиятда, хатто, энг мураккаб масалалар хам рахбар иштирокисиз хал этилади.
Фанда бошкариш услубларини бошкача тавсифлаш холлари хам учрайди. Масалан демократик, манипуляторлик ва ташкилотчилик (АКШ); аналитик, новаторлик, консерватив-интуитив (Япония); авторитар, патриархал, маслахатомуз, кооператив, делегатив, автоном (Германия); буйрукбозлик, ишонтирувчи, вакил юборишлик (Россия) усуллари таърифланади. Бизнингча, тавсифланган персонал билан ишлаш услублари ўртасида факат сиртдангина фарклар мавжуд. Тафовутлар хокимият-бошкарув таъсирини ўтказиш "зичлиги"ни ифодалагани холида услубларнинг турли даражаларга (уч, тўрт, беш ёки олти ўлчовли) бўлиниши билан боглик.
Юкорида санаб ўтилган услублардан бирортаси хам соф холда мутлако намоён бўлмайди. Хаёт хар кандай, хатто энг окилона ва ишонарли андозалардан анча бойдир.
Демак, бошкарувчилик сохасида турли иш шакли ва усулларининг гаройиб уйгунлашуви кўзга ташланади. Хар кандай шароитда хам конформизмни эътироф этиш лозим. Бусиз жамоа ишини самарали бошкариб бўлмайди. Персоналга рахбарлик килиш ва кадрлар потенциалини ривожлантириш концепциялари ўзаро боглик бўлиб, кўп жихатдан асосий рахбарлик услублари билан белгиланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |