Социолингвистика

5.2. Ekzogloss lisoniy vaziyat
Har xil tillar majmuyiga ekzogloss (yunon. exō “tashqi”) lisoniy vaziyat deyiladi. Ekzogloss lisoniy vaziyat o‘z navbatida muvofiqlashgan va muvofiqlashmagan bo‘ladi.
Muvofiqlashgan ekzogloss lisoniy vaziyat. Agar tillarning tarkibiy qismi funksional jihatdan bir xil ahamiyatga ega bo‘lib bir xil muloqot vazifasini bajarsa, u holda, muvofiqlashgan lisoniy vaziyat yuzaga keladi. Muvofiqlashgan ekzoglossga quyidagi misolni keltirish mumkin:

nemis tili Shvetsariyada fransuz tili italyan tili	bir xil muloqot vazifasini bajaradi
Belgiyada fransuz tili flamand tili	bir xil muloqot vazifasini bajaradi

Muvofiqlashmagan ekzogloss lisoniy vaziyat. Agar tillarning tarkibiy qismi funksional jihatdan har xil muloqot muhitida va turli ijtimoiy guruhlarda taqsimlangan bo‘lsa, u holda, muvofiqlashmagan lisoniy vaziyat yuzaga keladi. Muvofiqlashmagan ekzogloss bir necha tarkibli bo‘lishi mumkin.
Ikki tarkibli muvofiqlashmagan ekzogloss. Uning tarkibi 1) kundalik turmushda qo‘llaniladigan nutq uchun xizmat qiladigan tillar, ya’ni mahalliy tillar; shuningdek, 2) makrovositachi til qismlaridan iborat. Bunday mahalliy tilga Angliyadagi uels tili, Fransiyada dehqonlar va dengizchilar tomonidan qo‘llaniladigan breton tili misol bo‘la oladi. Bu yerda ichki muloqotda mahalliy tildan foydalanilsa-da, jamoa tashqarisidagi muloqotda makrovositachi tilni qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Ikki tarkibli muvofiqlashmagan ekzogloss Paragvaydagi murakkablashgan lisoniy vaziyat uchun ham xosdir. Pragvay aholisining 95% guarani (kundalik) tilida so‘zlashadi, aholining 52% biladigan ispan tili rasmiy va yozuvli muloqot vositasi hisoblanadi³¹.
Uch tarkibli muvofiqlashmagan ekzogloss. Lisoniy vaziyatning mazkur turi muayyan davlatda tillarning uch funksional tipini o‘z ichiga oladi:
1) mahalliy tillar (Filippinning Luson va Mindanao orollarida yashovchi hamda Zoirning luba va mongo qabilalari tili);
2) mazkur tillar ko‘rsatilgan hududlarda faoliyatda bo‘lgan mintaqaviy tillar;
3) hudud tashqarisidagi turli jamoalar bilan muloqot qilishda makrovositachi til qo‘llaniladi, masalan, Filippinda tagalog, Kongoda fransuz tilidan makrovositachi til sifatida foydalaniladi. Tanzaniyada ham shunga o‘xshash, biroq beqaror bo‘lgan holatni kuzatish mumkin. Bu yerda mustamlaka davrlarida ingliz tili mintaqaviy, rasmiy til bo‘lgan, biroq hozirda mustaqil davlatda suaxili tili (makrovositachi til) ingliz tilini ko‘p sohalarda muloqotdan siqib chiqarmoqda.
To‘rt tarkibli muvofiqlashmagan ekzogloss. Lisoniy vaziyatning ushbu turi:
1) mahalliy tillar;
2) mintaqaviy tillar;
3) makrovositachi til;
4) diniy yoki kasbga oid tillar majmuyidan iborat. Masalan, Hindistonda: ingliz tili – makrovositachi til, hind tili – rasmiy, mintaqaviy til, milliy tillar – mahalliy tillar va sanskrit – diniy yoki kasbga oid til vazifasini bajaradi³².