Сўнгги йилларда дунёда фавқулодда вазиятларнинг сони ва қамрови ошиб бораётганлиги кузатилмоқда

Хавфсизлик маданиятининг мақсади - инсон ҳаётининг моддий, техникавий, иқтисодий, фалсафий, фуқаролик ва бошқа жиҳатлари орқали эришилган хавфсизлик (атроф-муҳит ҳолати) бўлиб, бу шахсга шахснинг шаклланиши - ўзига хос фазилатларни (хавфли типдаги шахс) ташкил этиш орқали эришилади.
Хавфсизлик маданияти хавфсизлик соҳасида инсон рационал ҳаётининг йўллари ва натижаларини, шунингдек, ушбу соҳадаги шахс
ва жамиятнинг ривожланиш даражасини англатади. Улар орасида соғлом турмуш тарзи, экстремал ҳолатларда тўғри хатти-ҳаракатлар стереотиплари, ёмон одатларни (спиртли ичимликлар, гиёҳванд моддалар, тамаки чекиш, компютерга қарамлик) ва атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш ва бошқаларни ҳурмат қилишни ўз ичига олади
ва ҳоказолар.
Хавфсизлик маданиятини шакллантириш ўқувчиларни хавфсизлик қоидаларига риоя қилиш, уларни фавқулодда вазиятларда тўғри ҳаракат қилиш учун билим ва кўникмаларга эга бўлишини ўз ичига олади. Таълим жараёнида хавфсизлик чораларини қўллаш, ҳаёт фаолияти хавфсизлиги қоидаларини бузмаслик, ҳаёт фаолияти хавфсизлиги соҳасидаги билимларни шакллантириш, фавқулодда вазият шароитида тўғри ҳаракат қилишни ўрганиш зарурлиги ғоясини шакллантиришдан иборат.
Хавфсизлик маданиятини шакллантиришнинг методологик асосини ишлаб чиқиш учун ҳаёт фаолияти хавфсизлиги маданиятини шакллантириш ва унинг ташувчиси бўлиши керак бўлган объектларни
ва ушбу объектларни ўзларининг керакли сифат ва хусусиятларига эришиш учун таъсир ўтказиш усулларини аниқлаш керак.
Хавфсизлик маданиятининг энг юқори даражаси - жамият ва давлат бўлиб, хавфсизликни ташкил этувчи омил ижтимоий ва давлат қадриятларининг устунликлари ҳисобланади [13].
Ҳуқуқбузарлик, шикастланиш, касбий касалликларнинг олдини олишнинг ажралмас қисми - нафақат ўқувчилар, балки барча таълим муассасалари талабалари ўртасида хавфсизлик маданиятини яратишни таъминлашдир.
Хавфсизлик маданиятини шакллантиришга таъсир кўрсатишнинг асосий усуллари ва воситалари, ҳаёт фаолияти хавфсизлиги соҳасидаги билимларни такомиллаштириш билан бир қаторда, шахснинг маънавий
ва ахлоқий нуқтаи назарини кўтариш, психологик ва ватанпарварлик таълимига эътибор бериш керак, буларнинг барчаси таҳдидлар ва хатарлар сонини камайтиради [26].
Бугунги кунда умумтаълим мактабларининг 1-11 синф ўқувчилари учун “Ҳаёт хавфсизлиги асослари” ўқув дастурлари ишлаб чиқилган бўлиб асосан, мактаб ўқувчиларига турли хил хавфлар ва улардан ҳимояланиш, ўзлари ва ўзгалар хавфсизлигини таъминлашни шакллантириш асосий вазифаси бўлиб хизмат қилади. Аммо “Ҳаёт хавфсизлиги асослари” дастурига алоҳида хавфсизлик маданиятини шакллантиришга оид мавзулар киритиш керак. Албатта, хавфсизлик маданияти умумий маданиятнинг бир бўлаги бўлиб, умуман олганда барча фанлар билан узвий равишда боғлиқдир.
Ўрта мактаб ўқувчиси асосий маданиятининг бир қисми сифатида хавфсизлик маданияти тушунчасини белгилашда компонент асосида ёндашувни қўллаш керак.
Ўқувчилар хавфсизлик маданиятининг таркибий қисмлари: мотивацион эҳтиёж, когнитив, руҳий, операцион фаолият.
Мотивацион эҳтиёжнинг таркибий қисмига қуйидагилар киради: соғлом турмуш тарзи нуқтаи назаридан таълим бериш; хавфсиз яшашга бўлган эҳтиёжни ривожлантириш; ўрта мактаб ўқувчиларининг хавфсиз яшаши учун ижобий туртки яратиш.
Когнитив компонент қуйидагиларни ўз ичига олади: ўрта мактаб ўқувчиларининг ҳаёт хавфсизлиги асосларининг асосий тушунчалари, таърифлар ва атамаларни билиб олишлари; содир бўлиши мумкин бўлган фавқулодда вазиятларда энг яхши мақбул ечимлар топиш; ҳаёт хавфсизлиги асослари бўйича илмий тадқиқот усулларини ўзлаштириб олиш.
Руҳий компоненти қуйидагиларни назарда тутади: ҳаёт хавфсизлиги асослари масалаларига нисбатан ҳиссий жиҳатдан рангли муносабатни шакллантириш; қийинчиликлар ва мураккаб ҳаётий вазиятларни бартараф этиш учун руҳий барқарорликни ва маънавий ўзини-ўзи бошқаришни ривожлантириш.
Операцион-фаолият компонентининг таркиби қуйидагиларни
ўз ичига олади: соғлом турмуш тарзига онгли риоя қилиш, қийин ҳаётий вазиятларни бартараф этиш учун амалий кўникмалар; хавфсиз ҳаётий кўникмалар; соғлиқни сақлаш технологияларини қўллаш; хавфсизлик маданиятини шакллантириш жараёнини назорат қилиш ва ўзини-ўзи назорат қилиш [20].
Юқоридагиларга асосланиб, ўқувчиларнинг хавфсизлик маданиятнинг бир қисми, шахснинг ажралмас сифати, шу жумладан мотивацион эҳтиёж, когнитив, руҳий ва операцион фаолият компонентлари эканлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Ушбу таркибий қисмлар хавфсиз турдаги хулқ-атворга, соғлом турмуш тарзи ва катталар ҳаётида профессионал фаолиятга тайёр бўлишни акс эттиради, ушбу фаолиятнинг маданий ва амалий жиҳатлари асосини ташкил этади ва ўрта мактаб ўқувчиларининг хавфсизлик маданиятининг концептуал таркибий қисмини жамлайди. Хавфсизлик маданиятининг таркибий қисмлари
бир-бири билан боғлиқ.

1.2. Хавфсизлик маданиятининг тарихий, фалсафий, ижтимоий келиб чиқиши

Нобель мукофоти совриндорлари инсониятга таҳдид солаётган бош хавфлар қайсилар эканини айтишди. Улар аҳолининг кўпайиб кетиши, атроф-муҳитнинг барбод бўлиши ва ядровий уруш хавфини инсониятга таҳдид солаётган бош хавфлар деб аташди. Бу ҳақда Times Higher Education журнали ўтказган сўровномадан маълум бўлди. Журналнинг маълум қилишича, “инсониятга хавф солаётган бош таҳдидлар қайсилар?” деган саволга 50 нафар Нобель мукофоти совриндори ўз фикрини билдирган: улардан 34 фоизи Ер аҳолиси кўпайишини, 34 фоизи атроф-муҳитга путур етиши, 23 фоизи эса ядровий урушни бош хавф деб аташган. Ушбу рўйхатнинг охиридан гиёҳванд моддалар ва ҳаттоки Facebook ижтимоий тармоғи ўрин олган [39].
Ўзбекистон учун хавфлар “учлиги” аниқланди ва бу тўғрисида “Ижтимоий фикр” жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази ўтказган тадқиқотлар натижасига кўра, Ўзбекистон учун асосий учта хавф аниқланди. Аҳолининг 64,1 фоизи диний экстремизмни Ўзбекистон учун энг катта хавф деб ҳисоблайди.
Шунингдек, Ўзбекистон учун иккинчи хавф ижтимоий соҳадаги муаммолар-ишсизлик, нархлар, турмуш даражаси (56,2%). Сўровда иштирок этганларнинг 35,9 фоизини жиноятчилик ва гиёҳвандликни қайд этган.
Сўров Ўзбекистоннинг барча вилоятлари, Қорақалпоғистон ҳамда Тошкент шаҳрида ўтказилди. Унда мингдан зиёд киши қатнашган, улардан 41%и эркаклар ва 59%и аёллар, шаҳар аҳолиси 51%, қишлоқ аҳолиси
49%. Сўровда 18 ёшдан бошлаб турли ёш тоифалари вакиллари иштирок этган.
Хавфсизлик масаласи кеча ёки бугун шаклланмади, инсон борки унинг хавфсизлиги таъминлаш барча замонларда ва ҳамма маконда муаммоси бўлган. Хавфсизликни таъминлаш учун хавфларни ўрганиш алоҳида аҳамият касб этади.
Ҳаёт хавфсизлиги маданияти жуда янги тушунча бўлишига қарамасдан, у ўзига хос тарихга эга. Бу мавзуга тегишли бўлган ушбу туркумнинг шаклланиши ва ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатадиган фикрларни, дунёқарашларни, таълимотларни
ва тушунчаларни ўз ичига олади. Ҳаёт хавфсизлиги маданиятининг келиб чиқишини тавсифлаш учун “таҳдид”, “хавф”, “хавфсизлик” тушунчаларининг тарихий ўзгаришини, инсоният тарихи давомида ушбу тушунчаларга киритилган маъноларни таҳлил қилиш мақсадга мувофиқдир. Буни турли хил тарихий даврларда одамларнинг фавқулодда вазиятлар ва атроф-муҳитга қарашларнинг ўзига хос хусусиятларини тавсифлаш орқали амалга ошириш мумкин.
Биринчиси - оммавий қўрқув ва ташвишлар тўплами, шунингдек уларни бартараф этиш учун режалаштирилган чора-тадбирлар тўплами.
Иккинчиси инсон дунёқарашининг табиий муҳитнинг ажралмас бир қисми эканлиги ва у билан боғлиқликлари, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ҳаракатларини амалга ошириш эҳтиёжини англаш даражасини аниқлайди. “Ҳаёт хавфсизлиги маданияти” концепциясининг шаклланишида турли ҳил фалсафий, ижтимоий билимлар, хавфсизлик,
шу билан бирга атроф-муҳит муаммоларини акс эттирувчи назариялар, концепциялар сезиларли даражада таъсир кўрсатадилар. Ибтидоий
ва қадимги дунё учун “фожиали онгни” шакллантиришга таъсир қилувчи асосий омиллар атрофида содир бўлган табиий ва антропоген ҳодисаларнинг (мавсум ўзгариши, инсоннинг туғилиши ва ўлими, шоҳликларнинг юксалиши ва пасайиши) ва ушбу онгни ташқи дунёга йўналтиришнинг циклик табиати эди(табиий фалокатлар, душманларни ишғол қилиш ва бошқалар).
Қадимги одамлар томонидан ўз хавфсизлигини, ўз яқинлари, оиласи, қабиласи хавфсизлигини баҳолаш учун ишлаб чиқилган тушунтириш схемалари бошқа нарсалар билан бир қаторда олдиндан огоҳлантирувчи вазифани ҳам ўз ичига олган. Ушбу схемалар, асосан, офатлар ва уларнинг сабабларини бартараф этишга қаратилган бўлиб, ушбу жараён
ва ҳодисаларнинг ҳалокатли оқибатларини юмшатиш бўйича чора-тадбирлар доирасида амалга оширилди. Ибтидоий одамлар томонидан антропоморфик бўлган ғайритабиий шахслар, уларнинг бевосита ташувчилари (ўсимликлар, ҳайвонлар, жонсиз нарсалар) хусусиятларига қўшимча равишда, инсоний характерга эга бўлиб, улар одамларнинг хулқ-атворига хос бўлган. Бу ибтидоий одамлар учун атрофдаги табиат билан қариндошлик муносабатларини бошдан кечиришга, унга “тегишли” бўлиш туйғусини берди [24].
Табиат билимлари жараёнини илмий асосга айлантириш учун дастлабки уринишлар Месопотамия, Миср ва Хитойнинг дастлабки цивилизацияси даврида амалга оширила бошланди.
Бир томондан турли хил табиий жараёнларнинг юзага келиши бўйича эмпирик маълумотларнинг тўпланиши ва ҳисоблаш тизимларини ишлаб чиқиш ва ўлчаш воситаларини такомиллаштириш, бошқа табиий офатларнинг (қуёш тутилиши, эрозиялар, зилзила, қурғоқчилик
ва бошқалар) юқори аниқлик билан юзага келишини таҳмин қилиш имконини берди, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришни режалаштирилган тартибда олиб бориш. Илм-фан монополиясининг қадим давлатлар ҳукмдорларини оммага итоат қилишда, табиатнинг номаълум
ва кутилмаган кучларини “назорат қилиш” қобилиятини кўрсатишга имкон берди. Ушбу босқичда атроф-муҳит онгида аниқ ифода этилган утилитариан ориентация мавжуд эди.
Борлиқ ҳақидаги илмий ғояларнинг ривожланишида энг катта ютуқ қадим замонларда юзага келган (мил. Ав. VIII аср – V аср). Бошидан буён табиат ҳақидаги билимларда утилитаризмдан ажралиб туриш содир бўлди. Айниқса, уни ўрганишнинг янги йўналишларининг пайдо бўлишида, дарҳол моддий ёрдам олишга йўналтирилган эмас. Дунёнинг изчил расмини яратиш ва унда ўз ўрнини эгаллаш учун одамларнинг интилишлари биринчи ўринга кўтарилди. Қадимги мутафаккирларнинг онгини эгаллаган асосий муаммолардан бири табиат ва инсон ўртасидаги муносабатларнинг муаммоидир [21].
Шундай қилиб, қадимги юнон тарихчиси Геродот (мил. Авв.
484-425) одамларда характерли хусусиятларни шакллантириш жараёни
ва табиий омиллар (иқлим, ландшафт функциялари ва бошқалар) билан сиёсий тизимни яратиш жараёни билан боғлиқ эди. Қадимги юнон шифокори Гиппократ (мил. Авв. 460-377) инсон танасининг индивидуал хусусиятлари ва унинг атроф муҳит билан муносабатини ҳисобга олган ҳолда беморни даволаш кераклигини ўргатди. У атроф-муҳит омиллари (иқлим, сув ва тупроқ ҳолати, одамларнинг турмуш тарзи, мамлакат қонунлари ва бошқалар) инсоннинг жисмоний ва руҳий хусусиятларини шакллантиришга ҳал қилувчи таъсир кўрсатаётганига ишонди. Гипократ таълимотига кўра, иқлим кўп жиҳатдан миллий хусусиятнинг ўзига хос хусусиятларини ҳам белгилайди. Машҳур файласуф - идеалист Платон (мил. Авв. 428-348) инсон муҳитида вақт ўтиб юз берадиган ўзгаришларга (асосан, салбий) ва ушбу ўзгаришлар одамларнинг ҳаётига таъсир ўтказганлигига эътибор қаратди. Платон инсоннинг яшаш муҳитининг таназзулга юз тутганлиги фактлари табиий муҳитнинг нарсалари
ва ҳодисаларини қайта тиклаш, табиий офатлар белгиси бўлишини ҳисобга олиб, улар томонидан амалга оширилган иқтисодий фаолият билан боғламади.
Шарқ мутафаккирлари орасида қадимги Хитой файласуфи Конфуций алоҳида ўрин эгаллаган. Унинг таъкидлашича, жамият ўзининг мавжудлигини узайтириш учун табиат, табиат ва табиий ресурслар билан рационал равишда алоқадор бўлиши керак. Ўша пайтда у инсониятни табиий ресурслардан фойдаланишга бепарво ёндашишини огоҳлантирган.
Уйғониш даврига келиб вазият ўзгарган, унинг ёндашуви Ўрта аср олимларининг Альберт Буюк ва Роджер Бэкон томонидан эълон қилинган. Немис файласуфи ва илоҳиётшуноси Альберта Больштеднинг (Алберт Буюк) (1206-1280) бир нечта табиий илм-фанга эга. Унинг “Об алхимии”
ва “Металл ва минераллар” тўғрисидаасарлари ернинг географик кенглиги
ва унинг денгиз сатҳидан баландлиги, қуёш нурлари ёнбағри ва тупроқ исиши ўртасидаги боғлиқлик, тоғлар ва водийларнинг зилзила ва сув тошқини таъсири билан боғлиқлиги ҳақидаги фикрларни ўз ичига олади.
У Сомон йўли юлдузлар мажмуаси деб ҳисобларди, кометаларнинг одамларнинг тақдири ва соғлиғига таъсир кўрсатганини инкор этди, ернинг тубидан иссиқлик таъсирида иссиқ манбалар мавжудлигини тушунтириб, атроф-муҳит таъсири остида ўсимликларнинг ўзгарувчанлиги ҳақида фикр билдирди. Инглиз файласуфи ва табиатшуноси Роджер Бэкон (1214-1294) организмларнинг ҳаётида қуёшнинг ролини таъкидлаб, тирик организмларни маълум бир яшаш жойдаги муҳит ва иқлим шароитларига боғлиқлигини таъкидлади. У яна инсон организимини ҳам бошқа тирик организмлар каби ўзини ўраб турган муҳит ва иқлим шароитларига боғлиқ ва уларнинг ўзгариши инсон организми ва инсоний белгиларни ўзгаришига олиб келиши мумкинлигини таъкидлаб ўтган.
Уйғониш даври машҳур италян рассоми, ҳайкалтарош, меъмор, олим ва муҳандис Леонардо да Винчи (1452-1519) номи билан узвий боғлиқдир. У илм-фаннинг асосий вазифаси, уларнинг сабаби, зарур алоқаси тамойилига асосланиб, табиат ҳодисалари қонунларини белгилашни кўриб чиқди. Ердаги ҳаёт тарихини ўрганиш уни Ер ва Коинотнинг тақдири
ва сайёрамизда шуғулланадиган жойнинг аҳамиятсизлиги ҳақидаги хулосага олиб келди. Леонардо Коинотнинг ҳам, Қуёш системасидаги Ернинг Марказий ҳолатини инкор этди.
Инсоннинг табиат соҳасида ўрни, жонли организмлар тузилишини тушуниш, ҳайвонот ва ўсимликлардаги ўзгариш сабаблари ҳақида билимларни ривожлантиришга салмоқли ҳисса қўшган: Роберт Гук
(1635-1703), Ан (Тони Ван Левенгук (1632-1723), Георгес Буффон
(1707- 1788), Карл Линнаеус (1707) ¬ 1778), Жеан Баптисте Ламарcк
(1744-1829), Чарлз Дарвин (1809-1882) ва бошқалар.
ХIII асрга қадар кўплаб унсурлари православ маданиятига мансуб бўлган славянларнинг кучли сохта маданияти хавфсизликка нисбатан муносабатни шакллантиришда катта рол ўйнади. ХIII асрдан бошлаб “хавф” концепциясига киритилган маънода ўзгариш содир бўлди. Бунга ғарбий қўшниларининг (немислар, шведлар), мўғулларнинг доимий босими орқали Россиянинг бўлиниши сабаб бўлди. Кейинги омилларнинг таъсирининг давомийлиги ва миқдори хавфнинг вақтинчалик таҳдид сифатида эмас, балки бутун дунё бўйлаб, узоқ муддатли ҳаёт фаолиятининг бузилиш эҳтимоли сифатида қабул қилиниши сабаб бўлди [12].
Давлатнинг парчаланиши, ўзига хос князларнинг фақат ўзларининг ерларини сақлаб қолиш учун ташвишлантириши, босиб олганларнинг даврий кенгайиши Россия аҳолисини рус халқи нуқтаи назаридан, яъни потенциал хавф остида бўлган “оқ жойлар”га айлантиради. Шу боис,
бу даврда хавфсизликнинг энг муҳим географик жиҳати - янги ҳокимиятларнинг бирлашуви, янги ерларнинг қўшилиши. Фақатгина қўшиб олинган ер, потенциал таҳдидларнинг манбалари, яшайдиган халқларнинг жангари хусусияти ҳақида янги маълумот беради. Бу хавфни табиатини олдиндан билиб олишга ва шунинг учун уни бартараф этиш бўйича аниқ чора-тадбирларни ишлаб чиқишга имкон беради (чегарадаги постларни яратиш, тўғон қурилиши, савдо-сотиқни ташкил қилиш
ва бошқалар).
Айни пайтда рус халқининг шимол-ғарбда, Камен (Урал) чегарасидан ташқарида Швеция-Финляндия (Лапландия) йўналишидаги компаниялари нафақат саноат корхоналари, балки мамлакат хавфсизлигини таъминлаш функциясига ҳам эга [16].
ХVI асрдан бошлаб “Хавфсизлик” тушунчаси пайдо бўлади. Ушбу сўзнинг рус тилида кўриниши хавфни ҳис қилиш, узоқ муддатли ва кенг кўламли ҳодиса сифатида, шунингдек, ушбу хусусиятларга қарамай, уни амалга оширишнинг олдини олиш ёки юмшатиш мумкинлиги билан боғлиқ.
ХVII асрда аллақачон ёзма манбаларда хавфсизлик нафақат шахсларга, балки жамият ва давлатга ҳам тегишли. Аста-секин Россияда ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини қамраб олган яхлитлик сифатида давлат ички ва ташқи сиёсатида омил сифатида тан олинди. Бу нафақат инсонлар, балки давлат томонидан шахсий ва жамоат хавфсизлигини таъминлаш билан боғлиқлиги аён бўлди.
ХХ аср бошларида рус мутафаккирларининг асарларида хавфсизлик муаммоларини фалсафий ва ижтимоий тушуниш алоҳида қизиқиш уйғотди: славянофиллар - И.В. Киреевский, А.С. Хомякова, К.С. Аксакова; Ғарбликлар - П.Я. Чаадаева, В.Г. Белинскй, А.И. Херзен; материалистлар - МА Бакунин, Н.Г.Чернишевский, Д.И. Писарев; позитивистлар -
П.Л. Лаврова, Н.К. Михайловский, Н.И. Кареева, К.Д. Кавелина,
М.М. Троицкий, Н.М. Коркунова ва бошқалар[13].
Ғарбликлар, аксинча, Россия Ғарбдан хавфсиз жамият қуришни ўрганиш кераклигига ишонишган. Россияда ижтимоий фикрнинг ривожланишининг дастлабки босқичининг асосий хусусияти ХIХ асрнинг ўрталарида рус тилига Ғарбга берилган ғоялар асосида пайдо бўладиган иккита йўналишнинг - позицивизм ва марксизм деярли бир вақтда пайдо бўлиши эди.
Хавфсизлик масалалари Россия позицивизмининг вакиллари ёзган асарларда энг аниқ ифода этилган: П.Л. Лавров, Н.К. Михаиловский,
Н.И. Кареев, М.М. Ковалевский ва бошқалар, шунингдек марксистик танқидий социология вакиллари: Г.В. Плеханов, В.И. Ленин, Н.И. Бухарин [16].
Бир томондан, аниқ ижтимоий фактлар ва ижтимоий прогнозларга эътиборни тортадиган ижтимоий муносабатларнинг мустаҳкам консенсус тизимини мустаҳкамлашни талаб қилувчи ижобий социализм, ва бир томондан, марксистик танқид сотсиализм, жамият хавфсизлигига таҳдид соладиган ижтимоий қарама-қаршиликлар зиддиятининг хусусиятларини очиб берувчи асосий импулс ХХ аср рус сосёлогиясидаги хавфсизлик муаммоларини кейинги социал талқин қилиш [15].
Ғарблик илм-фан бу воқеалар ва жараёнларга фақат рус анъаналаридан аллақачон хабардор бўлмаганидан кейингина қайтиб келди. П.А. Лаврова, Н.К. Михайловский, Н.И. Кареева томонидан тараққиёт, бирдамлик, инсон ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар, ижтимоий тараққиётда зиёлиларнинг ўрни, ахлоқий идеал, “ҳақиқат” ва “адолат” каби билимлар бирлашмаси ўрганилди.
Хавфсизлик муаммолари, позитив-ғарбликларнинг қарама-қаршилиги нео-Кант тилидаги рус социлогияси буюк вакилларининг асарларида шаклланди: Б.А. Кистяковский, П.И. Новгородцева,
Л.И. Петразхитский, А.С. Лаппо-Данилевский, В.М. Хвостов ва бошқа кўплаб мутафаккирлар. Уларнинг ишлари позитивизм ва марксизм тамойилларини бутунлай инкор этиш йўлларида ижтимоий ҳиссиёт назарияси ва методологиясини тубдан ривожлантирди. Биз Россиядаги ижтимоий фикрларнинг вакиллари: ижтимоий идеал, аҳлоқли шахс тушунчаси, қонун ва аҳлоқ ўртасидаги муносабатлар, шахсий ва давлат хавфсизлиги концепциясида контекстда хавфсизлик муаммоларини ижтимоий тушунишнинг асосий мавзуий блокларини ажратиб кўрсатишимиз мумкин.
Инсон ва табиат ўртасидаги муносабатларнинг тарихида ХХ асрнинг бошланиши билан бир вақтда бошланган давр асрлар давомида ва ҳозирги кунга қадар давом этаётгани одатда табиатда инсониятнинг кўпайиши, барча мавжуд ҳудудларни мустамлака қилиш, саноат ва қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини жадал ривожлантириш, энергия чиқариш ва қайта ишлашнинг янги усулларини ишга тушириш, Ернинг яқинлиги ва Қуёш тизимининг ривожланишининг бошланиши билан тавсифланади, шунингдек, аҳолининг мисли кўрилмаган ўсиши. Шу пайтдан бошлаб, фалсафа ва социологияда қўрқувдан “катастрофик онг” векторининг ташқарига кўчиши, одамларга нисбатан ташқи кучларнинг ҳаракатлари, яъни инсон ва инсониятнинг ўз ички қўрқувига қаратилган муносабатига кўчиши содир бўлади [16].
Ушбу тенденция фалсафий фикр, психология, экологияда янги дунёқараш сифатида намоён бўлди, бу инсон ўзини атроф-муҳитга нисбатан ўзини айбдор ҳис қилмоқда ва ўзининг ҳалокатли фаолиятидан қўрқади. Кўриб чиқилаётган даврда ижтимоий экология шаклланиши
ва ривожланиши давом этмоқда.
Илм-фаннинг ушбу соҳадаги асосий вазифалари географик жиҳатдан маҳаллийлаштирилган аҳоли популяциясининг қонунлар аналоглари
ва биологик жамоаларга хос экологик муносабатларнинг ҳаракатини қидиришдан, биосферада инсоннинг ўрни ва ролини аниқлашда, унинг ҳаёти ва ривожланиши учун мақбул шарт-шароитларни яратиш йўллари, бошқа компонентлар билан муносабатларни уйғунлаштиришдан иборатдир.
Ижтимоий экологияни гуманизация қилиш жараёни юқорида кўрсатиб ўтилган вазифалар билан бир қаторда, ишлаб чиқилган масалалар қаторида ижтимоий тизимларнинг ишлаб чиқилиши ва ривожланишининг умумий қонунларини аниқлаш, ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг табиий омиллари таъсирини ўрганиш ва ушбу омиллар таъсирини бошқариш йўлларини топиш муаммоларини ўз ичига олади. “Шахсий хавфсизлик” назариясини ишлаб чиқиш. Улар жаҳон тизимининг ўзгаришига, иқтисодиётни транснационаллаштиришга, одамларни халқаро ҳаётга жалб қилишга нисбатан муносабатдир. Уларнинг моҳияти шундан иборатки, ҳимоя объекти фақат институтлар, ҳудуд ёки давлат суверенитети эмас, балки шахс ёки миллат бўлиши керак. Ушбу назарияларга кўра, умумий шаклдаги шахсий хавфсизлик, инсоннинг ҳаётига таҳдидлардан озод бўлиш, унинг эркин ривожланиши учун шарт-шароитлар яратиш ва унинг ҳуқуқлари ва ижтимоий ҳаётда иштирок этиш имкониятларини (миллий ва глобал даражаларда) амалга ошириш учун шарт-шароитларни яратиш сифатида белгилаб қўйилган. Асосий эътибор барча муаммолари бўлган одамга қаратилган ва давлат хавфсизлиги фақатгина фуқароларнинг хавфсизлиги билан эришилади. Шу билан бирга, хавф-хатарнинг асосий манбаи ички хавфлар: терроризм, коррупция, гиёҳванд моддалар контрабандаси, касалликлар, эпидемиялар, атроф-муҳит шароитлари ва бошқалар [24].
Шундай қилиб, “хавф”, “таҳдид”, “хавфсизлик” тушунчаларининг тарихий-фалсафий ва ижтимоий ўзгаришларини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, бутун инсоният тарихида “ҳалокат тушунчаси” векторида ташқи таъсирга таъсир қилувчи ташқи кучларнинг ҳаракатлари (табиий офатлар, эпидемиялар, босқинчилар босқини ва бошқалар), ичкарига қарайдиган қўрқувларга, яъни инсон олдидаги қўрқувга нисбатан ўзгаришлар юз берди. Маълумки, ҳаёт дахлсизлиги инсон шахсида, унинг шахсиятининг тубида яширинган ҳалокатли бошланғичларни бартараф этишнинг асосий усули ҳисобланади.