Siyosatshunoslik

1 Незаконная торговля наркотиками — угроза стабильности и процвета­
нию / / Правда Востока. — 2006. — 23 сент. — №184.
306

---

tug‘dirish orqali ular e ’tiborini ijtimoiy m uam m olardan chal- 
g‘itish borasidagi manfaatlariga xizmat qiladi.
Shu bois, ayrim G ‘arb ommaviy axborot vositalari tom oni­
dan tashviq etilayotgan «islom terrorizmi», «islom ckstremiz- 
mi» kabi iboralarning orqasida ba’zi xorijiy davlatlarning siyosiy 
m anfaatlari va maqsadlari yashiringanligini ijro hokimiyatining 
vakillari b o ‘lm ish ichki ishlar organlari xodim lari chuqur 
anglamoqlari lozim. Buni anglash xalqimizning azaliy qadriyati 
b o ‘lmish diniy qadriyatlarga, diniy e ’tiqodga, fuqarolarimizning 
konstitutsiyaviy huquqlariga tajovuz etishga olib keluvchi xatti- 
h a rak atlard an tiyilishga olib keladi. S huningdek, «funda­
mentalizm» tushunchasi mohiyatida ijobiy m a’no ham borli- 
gini tushunish, ya’ni islom dinining tub qadriyati hisoblanmish 
ezgulik va adolat kategoriyalarining ekstrem izm va terrorizm 
kabi yovuzlik kategoriyalariga zid ekanligini anglashga ko‘mak- 
lashadi. Eng muhim i — fundam entalizmning siyosiy emas, balki 
mafkuraviy hodisa ekanligini anglashga olib keladi. Afsuski 
ommaviy ongda nafaqat fundam entalizm va ekstremizm o ‘rta- 
sidagi farqni, balki fundamentalizmning mafkuraviy hodisa ekan­
ligini, ekstremizm esa din niqobidagi siyosiy hodisa ekanligini 
bilmaslik hukm ronlik qilmoqda.
Shubhasiz, har qanday dinda, jum ladan, islom dinida ham
tajovuzkor, g‘ayridiniy, g‘ayriinsoniy totalitar m azhab va oqim- 
lar uchraydi. Bir vaqtlar arab dunyosida tajovuzkorligi bilan 
tanilgan «Musulmon birodarlari», «Al-jamoa al-islomiya» (Misr), 
Falastin, Iordaniya, Jazoir va boshqa m am lakatlarda katta ta ’sir 
kuchiga ega bo‘lgan «Hizbulloh», «Fath», «Xamas» kabi terrorchi 
tashkilotlar bu fikrning isbotidir. U lam ing faoliyati muayyan 
darajada Isroil davlatining ekspasiyaviylik siyosatiga ham qarshi 
qaratilgandir. Biroq bundan islom dini tajovuzkor, radikal dindir, 
degan xulosa chiqarish noto‘g‘ridir.
Dindagi muqaddas aqidalam i niqob qilib olgan terrorchilik 
tash k ilo tlari va to ta lita r sektalar b o sh q a d in larg a e ’tiqod 
qilinadigan mintaqalarda ham uchraydi. M asalan, chorak asrdan 
buyon xristian dinidagi katolik va protestant yo‘nalishlari o ‘rta- 
sida davom etib kelayotgan terroristik, ekstremistik harakatlarni 
«Irlandiya Respublika Armiyasi» nom li terrorchi tashkilot fao-
307

---

liyatida, Yaponiyadagi sintoizm dini mazhablaridan bin — «Aum 
Senrikyo» harakatlarida, 1990-yillarda U krainada qator jino- 
yatlar sodir etgan «Oq birodarlik» nomli diniy m azhab faoliya- 
tida, Shri Lankadagi buddizm diniga mansub «Ilay Lamani ozod 
qilish yo‘lbarslari» kabi terrorchi tashkilotlarining xatti-hara- 
katlarida ham yaqqol kuzatish mumkin.
«Islom fundamentalizmi» islomdagi hozirgi uch oqim dan 
(traditsionalizm va m odernizm bilan birga) biri b o ‘lib, o'zini 
diniy uyg‘onish tarafdori deb ataydi ham da mustaqil «islom ta- 
raqqiyot yo‘li»ni islomning fundamental prinsiplaridan izlashga 
urinadi. Islom a n ’an ach ilarid an farq qilgan h o ld a islom
fundam entalistlari islomdagi fundam ental prinsiplarni qayta 
tiklash va ularga amal qilish tarafdorlaridir.
Dem ak, diniy fundam entalizm aqidaning o ‘zgarmasligini 
himoya qiladigan, vahiy va m o‘jizalam ing muqaddas kitoblar- 
dagi bayonining harfiy talqiniga tarafdori, ularning h ar qanday 
majoziy talqiniga murosasiz, so‘zm a-so‘z talqinga asoslangan 
e’tiqodni aqlga tayangan mantiqiy dalillardan ustun qo‘yadi- 
gan, muayyan diniy e’tiqod shakllanishining boshlang‘ich davrida 
belgilangan barcha yo‘l-yo‘riqlarning q at’iy va og'ishm ay baja- 
rilishini talab qiladigan diniy oqimlarni ifodalashda qo‘llanila- 
digan istilohdir1.
«Islom fundamentalizmi» deganda islom dinining siyosiy 
hayotga aralashuvi va pirovardida siyosiy hokimiyat uchun ku- 
rashuvi nazarda tutiladi. Ayrim adabiyotlarda diniy fundam en­
talizm diniy ekstrem izm bilan bir-biriga q o ‘shilib ketgan 
tushunchalar sifatida talqin etiladi2.
Bunday talqin muayyan m a’noda to ‘g‘ridir, chunki dindagi 
fundam ental asoslarni zo‘rlik bilan hayotga tatbiq etish diniy 
ekstremizmni; ekstremizm esa diniy terrorizm ni vujudga kelti- 
radi. Chunki «ekstremizm» so‘zi aslida fransuzcha-lotinchadan 
kelib chiqqan b o ‘lib, keskin fikrlarning bildirilishi va qattiq tad- 
birlarning qo‘llanilishi yoki keskin fikr va choralarni yoqlovchi,