Siyosatshunoslik

1 0 ‘zbekiston ovozi. — 2006. — 2-dek. — №143.
251

---

Shuni alohida ta’kidlash joizki, Markaziy Osiyoning tub 
xalqlari, xususan, o‘zbek xalqi mentaliteti negizida asosan, is­
lom dini yotgani inkor etib bo'lmas haqiqatdir. Lekin o‘rta asr- 
larda umuman Markaziy Osiyo, xususan, o‘lkamiz musulmonlari 
uchun diniy firqachilik yot hodisa bo‘lgan. Buning sababini min- 
taqamizda o‘ziga xos Movarounnahr musulmon qonunchiligi
— fiqh maktabining (jumladan, hanafiylik mazhabining) yuksak 
rivojlangani, uning boshqa maktablar ta’sirida emas, aksincha, 
u musulmon qonunshunosligining boshqa maktablariga o‘z ta’- 
sirini ko‘rsatib turgani bilan bog‘liq edi deyish mumkin. Shuning 
uchun ham musulmon dunyosi Markaziy Osiyoga nisbatan ta’sir 
o‘tkazish mintaqasi emas, aksincha, diniy masalalarda ham un- 
dan o‘rganishga munosib sarchashma sifatida qaragan.
Biroq Rossiya istilosidan so‘ng, xususan, sho‘ro davrida is­
lom diniga nisbatan o'tkazilgan tazyiq natijasida eng salohiyatli 
ilohiyotchi olimlar qirib tashlandi. Mahalliy hayot darajasida 
saqlangan mahalliy islomga, asosan, diniy bilimlari sayoz, uz- 
luksiz ta’qib ta’sirida o‘ta radikallashgan shaxslar «rahnamolik» 
qila boshladilar.
Islomning Markaziy Osiyo ijtimoiy hayotidagi maqomining 
zaiflashib borishi bilan unga tashqi musulmon dunyosining mu- 
nosabati ham o‘zgarib bordi. Uzoq yillar davomida tashqi olam, 
xususan, musulmon dunyosi uchun «yopiq» bo‘lib qolgan 
M arkaziy Osiyoga diniy taassubga va z o ‘ravonlikka 
(ekstremizmga) moyil ajnabiy diniy tashkilotlaming qiziqishi 
ortib bordi. 0 ‘zbekiston rahbariyati tomonidan mustaqillikning 
ilk bosqichida mazkur sohaga oid qator chora-tadbirlaming 
amalga oshirilishi diniy ekstremizm va fundamentalizm yoyilishi 
dinamikasini pasaytirishni ta’minladi. Ayni paytda hayotiy tajriba 
shuni ko‘rsatmoqdaki, unga butunlay barham berishga qaratil- 
gan sa’y-harakatlar natijasi, ko‘rilayotgan ma’muriy jazo choralari 
bilan bir qatorda, din haqida chuqur bilimlarga ega bo‘lgan 
salohiyatli mutaxassislaming mafkuraviy hayotdagi faolligi bilan 
chambarchas bog‘liq. Mazkur omil bizning anchagina zaif nuq- 
talarimizdan ekanligi dunyoviy taraqqiyot yo‘lini tanlagan 0 ‘zbe- 
kiston oldida qator qiyinchiliklami keltirib chiqardi. Ushbu mu- 
ammoni hal etishga — diniy bilimlami chuqur egallagan muta-
252

---

xassislarni tayyorlash ishiga samarali hissa qo‘shayotgan 0 ‘zbe- 
kistondagi mavjud madrasalar tizimiga Imom al-Buxoriy nomi- 
dagi Mir Arab madrasasi va shu nomdagi Toshkent Islom mahadi 
boshchilik qilmoqda. Ular Qohira shahridagi Al-Azhar dorilfu- 
nuni va Iordaniya qirolligining Islom dorilfununi kabi yirik 
islomiy ilm markazlari bilan aloqa bog‘laganlar.
0 ‘zbekiston — dunyoviy davlat. Demak, dunyoviy davlat- 
larda amal qiladigan davlat va din munosabatlari prinsiplari 
0 ‘zbekistonda ham amal qiladi. Bu prinsiplar mohiyatini yanada 
teranroq tushunish uchun BMTning «Inson huquqlari umum- 
jahon Deklaratsiyasi», mamlakatimiz Konstitutsiyasi va 0 ‘zbe- 
kiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1998-yilning 1- 
mayida yangi tahrirda qabul qilingan 23 moddadan iborat «Vij- 
don erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi qonun bilan 
batafsil tanishib chiqmoq lozim.
Vijdon erkinligi demokratiyaning tarkibiy qismidir. Shuning 
uchun ham BMTning 1948-yilda qabul qilingan «Inson huquqlari 
umumjahon Deldaratsiyasi»ning 18-moddasida «Наг bir inson... 
vijdon va din erkinligi huquqiga egadir», deb yozilgan. 
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 31-moddasida 
«Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson 
xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qil- 
maslik huquqiga ega. Diniy qarashlami majburan singdirishga 
yo‘l qo‘yilmaydi», deb belgilangan.
Dunyodagi dinlaming barchasi ezgulik g‘oyalariga asoslana- 
di, yaxshilik, tinchlik, do‘stlik kabi fazilatlarga tayanadi. Odam- 
lami halollik va poklik, mehr-shafqat va bag‘rikenglikka da’vat 
etadi. Hozirgi zamonda bu g‘oya ezgulik yo‘lida nafaqat din- 
dorlar, balki butun jamiyat a’zolarining hamkorligini nazarda 
tutadi, tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashning muhim shar- 
ti hisoblanadi.
Dinlararo bag‘rikenglik g‘oyasi — xilma-xil diniy e’tiqodga 
ega bo‘lgan kishilaming bir zamin, bir Vatanda, olijanob g‘oya 
va niyatlar yo‘lida hamkor va hamjihat bo‘lib yashashini angla- 
tadi. Qadim-qadimdan din aksariyat ma’naviy qadriyatlami 
o‘zida mujassam etib keladi. Milliy qadriyatlaming asrlar osha 
bezavol yashab kelayotgani ham dinning ana shu tabiati bilan