Сиу суғориш тармоқлари жойлашган ҳудудни табиий иқлимий шарт-шароитлари. Хўжаликнинг умумий ва экинзорлар бўйича ер фонди ҳисоби

5-Жадвал. Шох ариқнинг гидравлик хисоби.

b,m	h	m	n	W	X	R		C	S=C*√𝑅	K=CW*√𝑅	S0	K0
0,8	0,3	1	0,028	0,33	1,64853	0,20018	0,447413	24,3723	10,905	3,59849	16	13
	0,4			0,48	1,93137	0,24853	0,498526	25,7199	12,822	6,15457
	0,5			0,65	2,21421	0,29356	0,54181	26,8076	14,525	9,441
	0,6			0,84	2,49706	0,3364	0,579997	27,7315	16,084	13,5107
	0,7			1,05	2,7799	0,37771	0,614582	28,5422	17,542	18,4186
	0,8			1,28	3,06274	0,41793	0,646472	29,2696	18,922	24,2201

Канал тубининг эни (b) канал қуриш механизмига ва сув сарфига боғлиқ қабул қилинади:

• 
  муваққат ариқ учун: b=0.3, 0.4, 0.5 м;
  
• 
  шох ариқ учун: b=0.5,0.8,1.0, 1.25,1.5 м.
  

Каналдаги сув чуқурлиги (h)га бир неча қийматлар бериб жадвални тўлдирамиз.

• 
  муваққат ариқ учун: h=0.05; 0.1; 0.15; 0.2; 0.25; 0.3 m;
  
• 
  шох ариқ учун: h=0.3; 0.4; 0.5; 0.6; 0.7; 0.8 m.
  

Каналнинг ички қиялик коэффициенти (m) ни қуйдагича қабул қиламиз.

• 
  ўрта ва оғир қумоқ тупроқлар учун m=1.0;
  
• 
  енгил қумоқ тупроқлар учунm=1.25.
  

Каналнинг ғадир-будирлик коеффисенти (n) ни қуйдагича қабул қиламиз.

*муваққат ариқ учун: n=0.03;i=0.0006 * шох ариқ учун:n=0.0275;i=0.0003

Каналнинг жонли кесим юзаси қуйидагича топилади:

, m²

Каналнинг хўлланган периметри қуйидагича аниқланади:

,m
Гидравлик радиус қуйидагича ҳисобланади:

, m

C-Шези коэффициенти қуйидагича аниқланади:

;

;

Сув сарфи характеристикаси (К) ва сув тезлиги характеристикаси (S) қуйидаги формуладан ҳисобланади:

Ҳисоб натижалари бўйича функцияларнинг графиклари қурилади.

Хақиқий сув сарфи характеристикаси бўйича графикдан каналдаги сувнинг хақиқий чуқурлиги аниқланади. К₀ қуйидагича аниқланади:

Бу ерда: i-гидравлик хисоби бажарилаётган каналнинг хақиқий нишаблиги.

Аниқланган қиймати бўйича ва графиклардан S₀ ва R₀ қийматлар топилади.

Каналдаги сувнинг хақиқий тезлиги қуйидагича топилади:

Каналдаги ювилишга йўл қўйиладиган чегаравий сув тезлиги қуйидагича аниқланаи:

- гидравлик радиус R=1 бўлган ювилишга йўл қўйиладиган ўртача тезлик,

ҚМваҚ P.52.74 бўйича қуйдагича қабул қилинади:

• 
  енгил қумоқ тупроқлар учун: =0.7-0.9 m/s
  
• 
  ўрта қумоқ тупроқлар учун : =0.75-1 m/s
  
• 
  оғир қумоқ тупроқлар учун: =0.85-1.2 m/s
  

V_хақ < V_чег бўлиши шарт, акс холда канал нишаблиги йўл қўйилган чегаравий нишаблик бўйича лойихаланади.

Суғориш тармоқларини қуришдаги ер ишлари ҳажми ва уларнинг ҳисоби.

Piketlar N	Masofa	Yostiqcha o'lchamlari				Yostiqcha ko'ndalang kesim yuzasi	o'rtacha ko'ndalang kesim yuzasi	cho'kish hisobga olinganda yostiqcha	o'simlik qatlam qirqiladigan yuzasi	qirqiladigan hajim	izoh
		Balandlik	Yuqori eni	Past eni	O'rtacha eni
		hyo	Byu	Bp	Bo’rt	ωyo	ωo’rt	Wyo	ωo’q	Wo’q
0		0,1	2,02	2,62	2,32	0,232					b=0,5 м
	100			0	0	0	0,232	27,84	262	13,1	a=0,1 м
1		0,1	2,02	2,62	2,32	0,232	0	0	0	0	m=1
	100			0	0	0	0,2868	34,416	274	13,7	mt=3
2		0,14	2,02	2,86	2,44	0,3416	0	0	0	0	Hk=0.36
	30			0	0	0	0,41685	15,0066	90,3	4,515
		0,19	2,02	3,16	2,59	0,4921	0	77,2626		31,315
Wsm	230			11,26	9,67			154,525		62,63

6-Жадвал. Муваққат ариқ бўйича ер ишлари ҳажми ҳисоби.

Ёстиқчанинг юқориси бўйича эни қуйдагича аниқланади:

бу ерда:b-канал тубининг эни

а - дамба усти эни

m - каналнинг ички қиялиги

m_Т- каналнинг ташқи қиялиги

H_q – каналнинг қуриш баландлиги.

Ёстиқчанинг пасти бўйича эни қуйидагича аниқланади:

бу ерда:h_yo– ёстиқча баландлиги

Ёстиқчанинг кўндаланг кесим юзаси қуйдагича:

Ёстиқчанинг ўртача эни қуйидагича:

Чўкиш ҳисобига олинадиган ёстиқча хажми:

Бу ерда: l_pk-пикетлар орасидаги масофа;

К_ch-гурунтнинг чўкишини хисобга олувчи коэффициент; енгил қумоқ учун-1,2; ўрта қумоқ учун-1,1 оғиқ қумоқ учун 1.05.

Ўсимлик қатлами қирқиладиган юза

Ўсимлик қатламининг қирқиладиган хажми;

7-Жадвал. Шох ариқ бўйича ер ишлари ҳажми ҳисоби.

piket N0	Masofa	Qazma				To'kma					To'kma asosi bo'yicha kenglik		o"rtacha kenglik		O'simlik qatlami qirqiladigan maydon		Qirqiladigan hajim		Cho'kish hisobga olingandagi to'kma hajim		zaxira hajmi		kavoler xajmi		Izox
		Chuqurlik	Ko;ndalang kesim yuzasi	O'rtacha yuzasi	Hajim		Balandlik	Ko'ndalang kesim yuzasi	o'rtacha yuza	Hajim
0		0,37	0,43				0,4	1,04				4,54														b=0,8
	100		0	0,435	43,5				1,02	102				4,525		452,5		45,25		112,2		68,7				a=0,5
1		0,38	0,44	0	0		0,39	1	0	0		4,51		0		0		0		0		0				m=1
	100		0	0,475	47,5				0,935	93,5				4,45		445		44,5		102,85		55,35				mт=1,5
2		0,42	0,51	0	0		0,35	0,87	0	0		4,39		0		0		0		0		0				Kch
	100		0	0,47	47				0,955	95,5				4,465		446,5		44,65		105,05		58,05
3		0,37	0,43	0	0		0,4	1,04	0	0		4,54		0		0		0		0		0
	100		0	0,435	43,5				1,02	102				4,525		452,5		45,25		112,2		68,7
4		0,38	0,44	0	0		0,39	1	0	0		4,51		0		0		0		0		0
	100			0,45	45				0,985	98,5				4,495		449,5		44,95		108,35		63,35
5		0,39	0,46	0	0		0,38	0,97	0	0		4,48		0		0		0		0		0
	100		0	0,46	46				0,97	97				4,48		448		44,8		106,7		60,7
6		0,39	0,46	0	0		0,38	0,97	0	0		4,48		0		0		0		0		0
	100		0	0,46	46				0,97	97				4,48		448		44,8		106,7		60,7
7		0,39	0,46	0	0		0,38	0,97	0	0		4,48		0		0		0		0		0
	100		0	0,45	45				0,985	98,5				4,495		449,5		44,95		108,35		63,35
8		0,38	0,44	0	0		0,39	1	0	0		4,51		0		0		0		0		0
	100		0	0,45	45				0,985	98,5				4,495		449,5		44,95		108,35		63,35
9		0,39	0,46	0	0		0,38	0,97	0	0		4,48		0		0		0		0		0
	100		0	0,46	46				0,97	97				4,48		448		44,8		106,7		60,7
10		0,39	0,46	0	0		0,38	0,97	0	0		4,48		0		0		0		0		0
	100		0	0,46	46				0,97	97				4,48		448		44,8		106,7		60,7
11		0,39	0,46	0	0		0,38	0,97	0	0		4,48		0		0		0		0		0
	80.		0	0,46	46				0,97	97				4,48		448		44,8		106,7		60,7
12		0,39	0,46	0	0		0,38	0,97	0	0		4,48		0		0		0		0		0
			0	0,445	2,225				1,005	5,025				4,51		22,55		2,255		5,5275		3,3025
12+7		0,37	0,43	0	0		0,4	1,04	0	0		4,54		0								0
Wsm	1180				548,725															1296,378		747,65

Қазманинг кўндаланг кесими юзаси ω_қ=(b+m·h_қ)· h_қ , м²

Икки пикет ёки нуқта оралиғидаги қазима юзасининг ўртача арифметик миқдори.

(м)

Қазма ва тўкманинг ҳажми қуйидагича аниқланади

W = ·L_пк (м²)

Тўкма кўндаланг кесим юзаси қуйидагича аниқланади.

(м²)

Тўкманинг ўртача майдони қуйидагича аниқланади

дамбанинг асоси бўйича кенглигини (эни) қуйидагича аниқланади.

B_а=b+2·m·(h_k+h_Т)+ 2·a+2·m_т·h_Т , м

Ўртача кенглик

Ўсимлик қатлами кесиб олинган майдоннинг юзаси

; м²

Қирқиладиган ҳажм

W_ўқ=0,1·ω_ўқ м³

Чўкишни ҳисобга олгандаги тўкма хажми ҳисобланади.

; м³

Агарда бўлса, каволер ҳажм ; м³

аксинча бўлса, захира ҳажм ҳисобланади ; м³ қўшимча ҳажм ҳисобланади.

Қазманинг кўндаланг кесими юзаси ω_қ=(b+m·h_қ)· h_қ , м²

Икки пикет ёки нуқта оралиғидаги қазима юзасининг ўртача арифметик миқдори.

(м)

Қазма ва тўкманинг ҳажми қуйидагича аниқланади

W = ·L_пк (м²)

Тўкма кўндаланг кесим юзаси қуйидагича аниқланади.

(м²)

Тўкманинг ўртача майдони қуйидагича аниқланади

дамбанинг асоси бўйича кенглигини (эни) қуйидагича аниқланади.

B_а=b+2·m·(h_k+h_Т)+ 2·a+2·m_т·h_Т , м

Ўртача кенглик

Ўсимлик қатлами кесиб олинган майдоннинг юзаси

; м²

Қирқиладиган ҳажм

W_ўқ=0,1·ω_ўқ м³

Чўкишни ҳисобга олгандаги тўкма хажми ҳисобланади.

; м³

Агарда бўлса, каволер ҳажм ; м³

аксинча бўлса, захира ҳажм ҳисобланади ; м³ қўшимча ҳажм ҳисобланади.

8-Жадвал. Ер ишлари бўйича солиштирма ва умумий ҳажмларни ҳисоблаш жадвали

юж.	Ер ишлари ҳажми, м^3			Каналнинг хизмат қилиш майдони, га	Солиштирма ҳажм, м^3/га				Хўжаликнинг нетто ер майдони, га		Умумий ҳажм, м^3
	қазиш	кавальер ёки заҳира	тўкма (чўкиш ҳисоби билан)		қазиш	кавальер ёки заҳира	тўкма (чўкиш ҳисоби билан)	Қазиш			кавальер ёки заҳира	тўкма (чўкиш ҳисоби билан)
	1	2	3	4	5	6	7	8		9		10	11
Муваққат ариқ	68,65		174,534	5,3	6,9,		15,3,	305		43			96,1
Шох ариқ	546,5	744,35	1290,85	53	8	11,2	19,2			430		607	1037

9-Жадвал. Хўжаликдаги даҳлсиз майдонни аниқлаш жадвали

Даҳлсиз майдондаги объект	Узунлиги, м	Хизмат қилиш майдони, га	Солиштирма узунлиги, м/га	Умумий узунлиги, м	Объект кенглиги, м	Даҳлсиз майдон, га
Муваққат ариқ	220	5,3	50	1863	1	13200
Шох ариқ	1170	53	16,981	10863	5,3	23750
Жами						3,695

ЕФКга аниқлик киритиш:



Мавзу: Хўжалик ички суғориш тармоқларидаги гидротехник иншоотлар. Йўл ва ҳимоя дарахтларини лойиҳалаш.

1. 
   Сув сарфларини ростлайдиган иншоотлар. Уларга тармоқ бошидаги лойиҳаланадиган сув чиқаргичлар, гидрантлар киради. Уларнинг вазифаси каналга зарур бўлган сув сарфини таминлашдан иборат. Хўжаликка, сувдан фойдаланиш бирлигига, бригадаларга сув чиқаргичлар сув сарфини ўлчашга мослашган бўлиши зарур.
   
2. 
   Сув сатҳини ростлайдиган иншоотлар. Уларга ҳар хил сув тўсгичлар киради. Уларнинг вазифаси каналдаги зарур сув сатҳларини таминлашдан иборат. Агар катта сув берувчи каналдаги минимал сув сатҳи кичик каналлардаги ҳисобий сув сатҳидан пастда бўлса, бундай ҳолларда ростлаш иншоотини сув чиқариш жойларига лойиҳаланади.
   
3. 
   Сув тезлигини ростловчи ва беъфларни туташтирувчи иншоотлар. Уларга тезоқарлар, шаршаралар киради. Уларнинг вазифаси ўзаннинг ювилишдан ҳимоя қилиш, каналноинг бир сатҳдан иккинчи сатҳга ўтишини таъминлашдан иборат бўлиб, уларни сув чиқаргич ва сув тўсқичлар билан бирлаштириб, сувнинг оқиш тезлигини тартибга солиб туради.
   
4. 
   Сув оқимларини, жарлик, йўллар ва бошқа тўсиқлардан оқиб ўтишни таъминловчи иншоотлар. Уларга акведуклар, дюкерлар, қувурлар, кўприклар киради.
   
5. 
   Сув ташлаш иншоотлари. Уларга сув ташлагичлар киради. Уларнинг вазифаси зарур пайтда ҳалокат, таъмирлаш вақтида каналдаги сувни тезда ташлаш ва уни бўшатишдан иборат. Улар канал охирига лойиҳаланади. Агар каналдаги сув сарфи 300 л/с гача бўлса, у йўл тармоқлари четидаги ариқчаларга бўшатилади. 300 л/с дан ортиқ бўлса, каналнинг сув ташлаш иншооти лойиҳаланиб, у суғориш каналларини сув ташлама тармоғИ ёки коллектор-зовур тармоғи билан туташтиради. Одатда, юқоридаги ҳамма гидротехник иншоотлар намунавий бўлиб, йиғма темир-бетон плиталаридан қурилади.
   

Ёпиқ суғориш тармоқларида қуйидаги иншоотлар лойиҳаланади. Тақсимлаш, булиш ва кузатиш қудуқлари, сув чиқариш гидрантлари, сув ташлаш қудуқлари, вантузлар ва клапанлар (гидравлик зарбга) қарши ва ҳавони бўшатгич; ёпиқ тармоққа сув олиш иншоотлари ва бошқалар.

Дала йўллари. Суғориш майдонларидаги йўллар хўжаликлараро, хўжалик ички, дала ва эксплуатацион йўлларга фарқланади. Йўллардан хўжаликларни ўзаро вилоят, туман марказлари билан алоқа қилишлари, мелиоратив тармоқлар ва улардаги иншоотларга техник хизмат кўрсатишда фойдаланилади. Дала йўллари далаларнинг бир томонидан суғориш тармоқлари бўйлаб жойлаштирилади. Хўжаликлараро ва хўжалик ички йўлларнинг эни 6,3 м, дала ва эксплуатация йўлларининг эни 5,0 м қилиб лойихаланади. Йўлларни суғориш ёки заҳ қочириш тармоқлари билан кесишиш жойларида эни 5 м дан кам бўлмаган кўприк ёки қувурлар ўрнатилади.

Ташлама тармоқлар. Суғориш тармоқларида ва суғориш далаларида режасиз йиғилиб қолган сувлар суғориш далаларини ортиқча намиқтирмаслиги учун, олиб чиқиб кетилиши мақсадида ташлама тармоқлар ҳосил қилинади. Улар суғориш далаларининг қуйи қисмидан дала чегаралари бўйлаб 800-1200 моралиғида режалаштирилиб, трапеция шаклидаги қазма канал кўринишида бўлади. Улардаги энг баланд сув сатхи ер сатҳидан камида 15-20 см пастда бўлиши, сув сарфини суғориш тармоғининг охирги қисми максимал сув сарфининг 25-30 % ни ташкил этиши, димланмаслиги ва ўзани ювилмаслиги керак.



1-расм: Дала ва хўжалик ички йўл тармоқларининг кўндаланг қирқимлари.

Ҳимоя дарахтлари. Ҳимоя дарахт қаторлари хўжаликнинг табиий-иқлимий, тупроқ шарт-шароитлардан келиб чиққан ҳолда ҳавонинг юқори ҳароратидан, иссиқ (гармсел) шамоллардан қишлоқ хўжалиги экинларини ҳимоялаш, тупроқ намини сақлаш мақсадида ҳосил қилинади.

Ҳимоя дарахтлари шамол тезлигини 30-70% гача камайтириб, ҳаво намлигини 10–15% гача оширади. Бу ҳолатлар тупроқдан бўладиган буғланиш миқдорини 50-70% га камайтиради ва бу билан суғориш меъёрининг миқдорини керагидан ортиқ талаб этилмаслигига олиб келади. Суғориш тармоқлари бўйлаб экилган ҳимоя дарахтлари тармоқдан бўладиган сув исрофгарчилигини қийматларини камайтиради, яъни биологик зовур вазифасини ҳам бажаради.

2- расм: Суғориш тармоқлари бўйидаги ҳимоя дарахтлари.

Хулоса

Республикамизда қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ хўжалиги махсулотларига ахолини бўлган талаблари иложи борича оптимал равишда қондришга, бизни таъбиий иқлим шарт-шароитимизданкелиб чиққан холда минтақамизда бу масалаларни хал қилишда суғориш орқали яъни қишлоқ хўжалиги гидротехника мелиорациясини ўрни катта, ирригация тизимлари орқали ерларни табиий холатини яхшилаб мутассил юқори хосил олиш мақсадида ушбу лойихани кўриб чиқдим ва уни амалга ошириш учун хўжаликнинг таъбиий шарт-шароитлри, географик ўрни, чегаралари, релефи, иқлими, геологияси, гидрогеологияси, тупроқ мелиоратив холатларини ўрганиб чиқиш ва уларга бахо бериш керак. Сўнгра хўжаликнинг брутто ер майдонини (305га) аниқлаб нетто ермадонини (275.5га) хисоблаймиз. Асосий экин турларини нетто майдонига нисбатан эгаллаган майдонини аниқлаб экинларни суғориш режимини сизот сувларининг чуқурлиги(4.3м) гидромодул раёнларга қараб уларни аниқлаймиз ва максимал сув истеъмоли даврида хўжаликка керак бўладиган сув (0.6 л/с) сарфини аниқлаб уларни хўжалик ички тармоқлари бўйича тармоқларнинг, тупроқларнинг шарт-шароитларидан келиб чиқиб уларни параметрларини аниқлаб оламиз ва хўжалик ички суғориш тармоқларининг брутто сув сарфи (___л/с) нетто сув сарфи (____л/с) ва тармоқда исроф бўладиган сув хажми йиғиндилари орқали топдим ва уларни стандарт қийматларга яхлитлаб гидралик хисобини бажардим ва гидравлик хисоб графигини қурдим (муваққат ариқ: Ко=____м³/с, Sо=___м³/с, ho=___м ва шох ариқ: Ко=___м³/с, Sо=____м³/с, ho=___m) бундан тармоқлардаги хақиқий текис харакатдаги сув чуқурлигини аниқладим. Бўйлама қирқим хисобини бажариб ундан каналнинг лойиха ўлчамлари ва отметкаларини аниқладим. Лойиханинг ер ишлари хажми алохида-алохида тармоқлар учун қазиш, захира, тўкма, чўкиш хисобга олингандаги хажми бўйича солиштирма ва жами хажм аниқланиб хўжаликнинг дахлсиз майдонини аниқладим ва ЕФКни қайтадан хисобладим. ЕФК=0,98 ни ташкил қилди