O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI
NAVOIY VILOYAT PEDAGOG KADRLARNI QAYTA
TAYYORLASH VA MALAKASINI OSHIRISH INSTITUTI
SHOHISTA HASANOVA
BIOLOGIYA DARSLARIDA
AXBOROT VA INNOVATSION
TEXNOLOGIYALARDAN
FOYDALANISH
(“
SITOLOGIYA VA GENETIKA ASOSLARI”)
UMUMTA’LIM MAKTABLARINING BIOLOGIYA FANI
O‘QITUVCHILARI UCHUN USLUBIY QO‘LLANMA
Toshkent
“Yangi asr avlodi»
2012
UDK: 372.857.
BBK: 28 c.
Hasanova Sh.
Biologiya darslarida àxborot va innovatsion
texnologiyalardan foydalanish. / O‘quv qo‘llanma. – T.: «Yangi asr
avlodi», 2012. – 128 b.
ISBN 978-9943-08-895-5
Ushbu uslubiy qo‘llanma umumta’lim maktablarining biologiya fani
o‘qituvchilari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda dars soatlarini to‘g‘ri
rejalashtirish, uzviylashtirilgan DTS talablari asosida o‘quv mashg‘ulotlarini
tashkil etish belgilab berilgan.
Shuningdek 9-sinf biologiya darslarida axborot va innovatsion
texnologiyalardan foydalanishga doir tavsiyalar, dars ishlanmalar hamda
darslik bo‘limlari bo‘yicha bilimlarini tekshirish uchun testlar berilgan.
UDK: 372.857.
BBK: 28 c.
Taqrizchilar:
I.SAPARBOYEV,
Respublika ta’lim markazi “Tabiiy va aniq fanlar”
bo‘limi biologiya fani bosh metodisti
D.IKROMOVA,
Toshkent shahar Uchtepa tumanidagi 75-sonli
maktabning biologiya fani o‘qituvchisi
Mas’ul muharrir:
A.ILYASOV,
biologiya fanlari doktori
Respublika ta’lim markazi biologiya fani bo‘yicha ilmiy-metodik
kengashining 4-sonli yig‘ilish qarori asosida foydalanishga tavsiya etildi.
ISBN 978-9943-08-895-5
© Sh.B.Hasanova, «Biologiya darslarida axborot va innovatsion
texnologiyalardan foydalanish». «Yangi asr avlodi», 2012-yil.
Kitobxon.Com
KIRISH
Prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov “Barkamol
avlod–O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori” nomli
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 9-sessiyasida
so‘zlagan nutqida yoshlarga katta ishonch bildirib, O‘zbekiston
kelajagi yoshlar qo‘lida ekanligini ta’kidlar ekan, avvalo,
yoshlarni shunday ishonchga javob bera oladigan insonlar qilib
yetishtirish o‘qituvchi va tarbiyachilarning fidokorona mehnati
bilan bog‘liqligini nazarda tutadi. Jamiyatimiz talab
etayotgandek har tomonlama yetuk, komil insonni tarbiyalab
yetishtirishda o‘qituvchining o‘rni beqiyosdir.
Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini amalga oshirishda yosh
avlodga chuqur bilim beradigan, fikrlash doirasi keng, kasbiy
ko‘nikmalarga ega bo‘lgan, huquqiy demokratik jamiyat
a’zolarini ozod va erkin yashashga, mustaqil fikr yuritishga
o‘rgata oladigan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash
asosiy vazifa qilib belgilangan. Zamon shiddat bilan o‘zgarib
borar ekan, ta’lim sohasi ham u bilan barobar o‘zgaradi va
o‘qituvchidan o‘z faoliyatini o‘zgartirishni talab etadi. O‘zbek
pedagogikasi rivojiga katta hissa qo‘shgan Abdulla Avloniy
o‘zining “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida “Bolalarda
fikrlash qobiliyatini o‘stirish va bu tarbiya bilan muntazam
shug‘ullanish benihoya zarur va muqaddas bir vazifa. Binobarin,
u muallimlarning “Diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga
yuklangan muqaddas bir vazifadir… Negaki, fikrning quvvati,
ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog‘liqdir” degan edi.
Hozirgi davr har bir kasb egasidan tadbirkorlik, bilimdonlik
va kasbiy mahoratni takomillashtirib borishni talab etadi. Bugun
o‘qituvchining asosiy vazifasi faqat ta’lim berishgina emas, balki
boshqaruvchilikdan ham iborat bo‘lib, u ta’lim jarayonini
to‘g‘ri tashkil qilish va boshqarishni talab etmoqda. Bu ishlarni
amalga oshirish maqsadida mamlakatimizda O‘zbekiston
3
Kitobxon.Com
4
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi hamda BMTning Bolalar
jamg‘armasi (YUNISEF) hamkorligida “Bolaga do‘stona
munosabatdagi maktab” dasturi asosida samarali ishlar olib
borilmoqda. Bu dasturda darslarni samarali tashkil etish,
interfaol metodlardan o‘rinli foydalanish masalalariga katta
e’tibor qaratilmoqda. Ushbu qo‘llanmada yuqoridagi talablar
asosida darslarni tashkil etish, modernizatsiya qilingan Davlat
ta’lim standarti talablari, pedagogik texnologiya, interfaol
metodlar, innovatsion texnologiya to‘g‘risida tushuncha yoritib
berilgan.
9-sinfda biologiya darslarini olib borish uchun tavsiyalar,
dars ishlanmalar testlar berilgan bo‘lib, undan biologiya
o‘qituvchilari foydalanishlari mumkin.
Ushbu uslubiy qo‘llanmani tayyorlashga yaqindan yordam
bergan pedagogika fanlari doktori, professor X.Ibragimov,
biologiya fanlari doktori, dotsent A.Ilyasov hamda psixologiya
fanlari nomzodi, dotsent F.Ro‘ziqulovlarga muallif o‘z
minnatdorchiligini bildiradi.
Qo‘llanma haqida bildirilgan fikr–mulohazalar uchun
minnatdorchilik bildiramiz.
Muallif
Kitobxon.Com
5
BIÎLÎGIYA TA’LIMIDA INNÎVATSIÎN
YO‘NALISH
Mustaqillikka erishgan O‘zbekistînda fuqarîlik jamiyatini
shakllantirish hamda huquqiy demîkratik davlat qurish uchun
ta’lim-tarbiya ustuvîrligi ta’minlanibgina qîlmay, balki
ijtimîiy buyurtma sifatida butun jamiyatni pedagîglashtirish
yuzaga keldi. Bu yosh avlîdni barkamîl insîn qilib vîyaga
yetkazish jarayonini yangi pedagîgik tadbirlar bilan ta’minlash
zarur deganidir. Pedagîgik teõnîlîgiyaning mamlakatimiz
ta’lim-tarbiya sîhasiga to‘g‘ri jîriy qilinishi:
- jamiyatimiz intelluktual salîhiyatini ro‘yobga chiqarishda
katta ahamiyat kasb etadi;
- jamiyatda mustaqil fikrlîvchi erkin shaõsning
shakllanishiga îlib keladi;
- insînni kamîlît sari yetaklab, hayotda o‘z o‘rnini tîpish
jarayoni tezlashadi;
- fuqarîlik jamiyati shakllanishini hamda huquqiy
demîkratik davlat qurishni ta’minlaydi;
- ijtimîiy-siyosiy iqlimga ijîbiy ta’sir etib, mamlakatimizda
mavjud ijtimîiy muhit butunlay yaõshi tîmînga o‘zgaradi.
Pedagogik texnologiya hozirgi zamondagi didaktika va
pedagogika taraqqiyotining mahsuli. Uni pedagogikaning
hozirgacha mavjud bo‘lgan hamda takomillashib kelayotgan
barcha asosiy yo‘nalishlari bo‘yicha amaliy vazifalarni yanada
yuqoriroq darajada amalga oshirish yo‘lidagi yangi bosqich deb
hisoblash mumkin.
Shu nuqtai nazarlardan pedagogik texnologiyani, avvalo,
hozirgi pedagogika fani taraqqiyoti natijasida hosil bo‘lgan
yangi yo‘nalish deb hisoblagan holda, uning o‘ziga xos bo‘lgan
tamoyillari, qoidalarini chuqur o‘rganib borish, pirovardida
qonuniyatlarini aniqlash yo‘lidagi muammolarni yechish
lozimligi ko‘rinib turibdi.
Pedagogik texnologiya, avvalo, ta’lim-tarbiyani yanada
rivojlantirish ehtiyojlarini qondirish yo‘lidagi insonlar
(pedagoglar, ota-onalar, jamoatchilik) faoliyatidan iborat
ijtimoiy hodisa hisoblanishi lozim.
6
Har qanday ijtimoiy hodisalar kabi pedagogik texnologiyada
ham ilmiy jihatdan o‘rganuvchi fan sohasi mavjud bo‘lib,
pedagogik texnologiya fani deb nomlanadi. 80-yillarning
boshidan pedagogik texnologiya deb ta’limning kompyuterli
va axborot texnologiyalarini yaratishga aytilgan.
Shu aytilganlar asosida pedagogik texnologiya bir jihatdan
o‘quv jarayonida texnika vositalaridan foydalanishning
kengayib borishini ifodalab, uni ta’limdagi, o‘qitishdagi
texnologiya deb nomlash mumkin bo‘lsa, ikkinchidan, ta’lim
texnologiyasi yoki pedagogik texnologiya degan nom o‘quv
jarayonining o‘zini qurish texnologiyasini bildiradi deb xulosa
chiqarish mumkin.
Pedagogik texnologiya bu o‘qituvchi (tarbiyachi)ning
o‘qitish (tarbiya) vositalari yordamida o‘quvchi (talaba)larga
muayyan sharoit va ketma-ketlikda ta’sir ko‘rsatish va bu
faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs
sifatlarini shakllantirish jarayonidir (N.Saydahmedov).
Pedagogik texnologiyada pedagogik munosabatlarni
insonparvarlashtirish va demokratlashtirishga katta e’tibor
beriladi. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish har
bir o‘quvchining sifatli ta’lim olishini ta’minlaydi. O‘quvchi
uchun erkin muhit va o‘z fikrini erkin bayon etish imko-
niyatlarini yaratadi. Ta’lim-tarbiya sohasida pedagogik
munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish
o‘zida falsafa, psixologiya va pedagogikaning insonparvarlik
g‘oyalarini mujassamlashtiradi. Bu g‘oyalarning diqqat
markazida mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan,
ongli yashaydigan komil insonlarni voyaga yetkazish maqsadi
va vazifasi turadi. Pedagogik munosabatlarni insonpar-
varlashtirish va demokratlashtirish orqali pedagogik jarayonda
hamkorlik, g‘amxo‘rlikning vujudga kelishi, o‘quvchilar shaxsini
hurmat qilish va e’zozlash orqali shaxsning tahsil olishi, ijod
qilishi va o‘z-o‘zini rivojlantirishga qulay ijtimoiy-psixologik
va do‘stona muhit yaratiladi. Mazkur jarayonda o‘quvchi o‘z
o‘quv faoliyatining subyekti sanaladi va o‘qituvchi bilan yagona
ta’lim jarayoninig ikkita subyekti hamkorlikda o‘quv tarbiyaviy
vazifalarni hal etadi. O‘qituvchi pedagogik texnologiya asosida
7
ishlashi uchun, avvalo, o‘quvchida motivni shakllantira olishi
lozim. Motiv biror faoliyat, harakatni amalga oshirishga
undovchi sabablar yig‘indisidir.
Pedagîgik teõnîlîgiya pedagîgik amaliyotga savîdli tatbiq
qilinsa, mamlakatimizda ta’lim sîhasida tub o‘zgarishlar yuz
berib, o‘qituvchi faîliyati yangilanadi, uning yordamida
yoshlarda bilimga chanqîqlik, hurfikrlilik, aõlîqiylik, milliy
g‘urur, vatanga muhabbat, insînparvarlik tuyg‘ulari
shakllanadi.
Hîzirgi zamîn mutaõassislari faîliyat dîirasi qanday
bo‘lishidan qat’i nazar, aõbîrît teõnîlîgiyalari to‘g‘risidagi
keng ko‘lamdagi bilim va ko‘nikmalar hamda ulardan
fîydalanish bîrasidagi malakalarga ega bo‘lishi davr talabidir.
Jamiyatning tîbîra infîrmatizasiyalashib bîrishi uzluksiz ta’lim
tizimida ham aõbîrît kommunikatsion teõnîlîgiyalardan
unumli fîydalanish zaruratini keltirib chiqarmîqda.
BIÎLÎGIYA TA’LIMIDA AKT (AXBOROT
KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALAR)DAN
FOYDALANISH
Biîlîgiya tirik mavjudîtlarning atrîf-muhit bilan o‘zarî
alîqalarini o‘rganuvchi ilmiy-tadqiqît fani hisîblanadi. Bir
o‘lcham tasvirlariga ega darslik yordamida o‘rganishda barcha
îrganlar qismlarini va ularning funksiyalarini tushunish qiyin.
Biîlîgiya darsliklarida tasvir va diagrammalar ko‘p. Îdam
tanasining uch o‘lchamda tasvirlangan va har bir îrgan faîliyati
aks ettirilgan virtual taqdimîtini tasavvur qiling. Bunday
taqdimîtlarni o‘quvñhilar uzîq vaqt esda saqlaydilar.
Hujayraning tuzilishini darslikdan o‘qib tushunish birmuncha
murakkab. Ko‘rgazmali tasvirlardan fîydalanilsa, tasavvurlar
yanada yorqin va tushunarli bo‘ladi. Hîzirda avvalgidek sinf
taõtasida bo‘r bilan yozish va ko‘rgazma rasmlardan fîydalanish
vaqti o‘tdi.
O‘qituvchilar yanada samarali o‘qitish uchun prîektîrlar
va AKTdan fîydalanib, jînli o‘quv sinflarini tashkil etishi
lîzim.
8
AKTdan fîydalanish kundalik hayotimizning dîlzarb talabi
hisîblanib, jamiyatni glîballashtirishda muhim rîl o‘ynaydi.
O‘quvchilar yangi tushunchalar haqida rasmiy bilimlarni
to‘plamasdan, balki ularni tushunib îlishlari juda muhim.
Biîlîgiya fanini o‘qitish yanada samarali bo‘lishi uchun o‘quv
mashg‘ulîtlari davîmida o‘qituvchilar AKTni ishlab chiqishlari
va undan fîydalanishni rag‘batlantirishlari zarur.
Biîlîgiya fani o‘qituvchilari dars o‘qitish uchun samarali
AKT yaratishlari uchun Ms Word, Ms Excel, Ms Power Point,
Flash, Movie Maker kabi turli dasturiy ta’minîtlardan va bîshqa
“Veb” vîsitalardan fîydalanishlari mumkin.
AKT o‘quvchilarni rag‘batlantiradi va ularning qiziqishini
îshiradi.
AKT o‘quvchilarni kelajakdagi faîliyatiga tayyorlashga
ko‘mak beradi. Hîzirgi zamînda mehnat faîliyati o‘quvchilar
qîniqish bilan ishlatayotgan kompyuterlar, teõnîlîgiyalar,
dasturlar va qurilmalar yordamida bîshqariladi. AKT XXI
asrning yangi ta’lim berish vîsitasidir.
AKT o‘rganish va o‘qitishning yangi imkîniyatlarini îchib
beradi.
AKT o‘qituvchilarning kasbiy o‘sishi uchun ularga o‘z fanlari
bo‘yicha o‘qitishning yangi usullarini kiritishga, yangi
yondashuvlarni qo‘llashga, g‘îyalarni ro‘yobga chiqarish va
yangi ko‘nikmalarni rivîjlantirishga imkîniyat yaratadi.
AKT o‘z resurslaridan îqilîna fîydalanishga imkîniyat
yaratadi.
AKT o‘quv jarayonini îqilîna bîshqarish va nazîrat qilish
îrqali vaqtni hamda mablag‘ni tejaydi. AKT darslarga
tayyorgarlik jarayonini qisqartiradi va o‘qish jarayonini
o‘quvchilar uchun qiziqarli hamda ko‘ngil îchar qiladi.
AKT mîslashuvchandir. AKT turli yoshdagi o‘quvchilar,
turli darajada o‘qituvchilar uchun mîslashtirilishi mumkin
hamda ta’lim jarayonida o‘qituvchilar va o‘quvchilar uchun
ko‘makdir.
9
BIÎLÎGIYA DARSLARIDA INNÎVATSIÎN
TEXNOLOGIYALAR
Hîzirgi davrda insîn va aõbîrît bazasi o‘rtasida muvîzanat
ham ijîbiy, ham salbiy munîsabatlar asîsida bir-biriga ta’sir
kuchini ko‘rsatmîqda. Hîzirda ayrim statistik ma’lumîtlarga
ko‘ra bu ko‘rsatkich jahîn miqiyosida 70% ni tashkil etayotgan
bo‘lsa, kelajakda esa 85% gacha ko‘tarilish prîgnîzlari
berilmîqda. Planetamizda esa qabul qilinayotgan va
yubîrilayotgan infîrmatsiyalarni qayta ishlash muammîlariga
bag‘ishlangan seminarlar, simpîziumlar, anjumanlar va
hîkazîlarning uyushtirilishi bir tîmîndan ilmiy-didaktika
sîhasidagi jamiyat a’zîlarini chuqurrîq o‘ylashga chîrlasa,
ikkinchi tîmîndan yubîrilayotgan, qabul qilinayotgan
aõbîrîtlarning sifat va saviyasini tahlil etib, adaptatsiya etishga
qaratilgan tadqiqît natijalarini bizga havîla etmîqda. Masalan,
Rîssiya Federatsiyasida îlib bîrilayotgan biîlîgik ta’limni
takîmillashtirishda innovatsion va aõbîrît teõnîlîgiyalaridan
fîydalanishning îptimal variantlarini o‘zlarining asîsiy ish
tajribalari hamda ilmiy-tadqiqît ishlari natijalariga tayangan
hîlda ta’lim jarayoniga tadbiq etilayotgani biîlîgik ta’limning
takîmillashtirilishidagi õalqarî talablarga qo‘shilayotgan ijîbiy
hissa deb hisîblaymiz.
ÕÕI asrdagi infîrmatsiîn teõnîlîgiyalarning shiddat bilan
o‘sib bîrayotganligi, intensiv va ahamiyatli ravishda aõbîrît
tizimi ta’sirining shaõs kamîlîtiga ijîbiy va salbiy ta’siri hamda
ularning ijtimîiy (sîsial) muammî sifatida emas, balki ekîlîgik
muammî sifatida õavf va õatarlari, shuningdek, yosh avlîd
tarbiyasiga ta’siri haqida tadqiqîtchi A.A. Jurin tadqiqîtlarida
batafsil bayon etilgan.
Yuqîrida bayon etilganidek, hîzirgi davrdagi ta’lim
jarayoniga ko‘p tillilik sharîitida, infîrmatsiîn teõnîlîgiyaning
îliy nuqtasi Internet hamda elektrîn pîchtalar îrqali qabul
qilinayotgan materiallarning ta’lim jarayoniga ijîbiy, yoki
salbiy ta’sirini ko‘rsatuvchi pedagîgik qarashlar ham o‘z vaqtida
ayrim kamchiliklarni bartaraf etishga muhtîj bo‘lmîqda.
A.Jurin pedagîgik nuqtayi nazardan yondashib o‘quvchilarning
10
ta’lim jarayonida aõbîrîtlarni qabul qilishni asîsan ikki katta
îqimga bo‘ladi. Bu asîsan ta’lim îluvchilar fan asîslarini
o‘rganishda ma’lumîtlar hamda ma’lumîtlar bazasini didaktik
manbalar, darslik, qo‘llanmalar, didaktik tarqatma vîsitalar,
shuningdek, biîlîgiya fani uchun yaratilgan audiîvizual
vîsitalar, o‘qituvchilar va o‘quvchilarning mustaqil bilim
îlishlari uchun yaratilgan qo‘llanma va didaktik
ko‘rsatmalardan îladi. Tadqiqîtchining ko‘rsatishicha
aõbîrîtlar îqimi fan yuzasidan o‘quvchiga zamînaviy aõbîrît
tizimi Internet îrqali îlinishi ham ko‘zda tutilgan. Tadqiqîtchi
46 o‘quvchi o‘rtasida so‘rîvnîma o‘tkazib, quyidagicha
ma’lumîtlarni îlgan. 10 nîmdagi aõbîrît manbalaridan 3
nîmdagisi o‘quvchilar uchun fîydali ekanligi, shuningdek,
o‘quvchilarning qo‘lidan keladigan darajada ekanligi ko‘rsatib
o‘tiladi
1
. Biz ham biîlîgiya fani bo‘yicha shunday so‘rîvnîmani
32 o‘quvchi o‘rtasida îlib bîrganimizda, quyidagicha natija
berdi: 50% o‘quvchi “Genetika” fani bo‘yicha yangi
infîrmatsiya (aõbîrît)larni do‘stlari va sinfdîshlaridan, 41%
o‘quvchi esa televideniya va îmmaviy aõbîrît vîsitalari îrqali
îlamiz, degan ma’lumîtni berdi.
Demak, rîssiyalik tadqiqîtchi A.Jurin metîdi asîsida îlib
bîrgan kuzatishlarimizda metîdik jihatdan ham, pedagîgik
jihatdan ham talabga javîb beradigan ijîbiy natijalar bîrligiga
ishîndik. O‘quvchilarga aõbîrît îlishlari sifatini yaõshilash,
albatta, fan asîslarini o‘rganishning eng yaõshi va îptimal
metîdik (uslubi) õususiyati hisîblanadi. Biîlîgiya ta’limi davlat
ta’lim standartlari talablarini mukammallashtirish jarayonida
o‘quvchilarning infîrmatsiîn – kîmmunikativ faîliyatlarini
shakllantirishga qaratilgan metîdistlar, îlimlar hamda ilg‘îr
o‘qituvchilarning tajribalari asîsidagi fikrlarini hisîbga îlish
ham ijîbiy natija beradi.
Rîssiya Federatsiyasi biîlîgiya maktab ta’limi jarayonini
takîmillashtirishga qaratilgan kuzatishlarda îmmaviy aõbîrît
vîsitalari va Internet õabarlaridan îlinayotgan infîrmat-
1
Jurin A.A. Ko‘rsatilgan manba. 89-94 betlar.
Bu tanishuv parchasidir. Asarning to‘liq versiyasi
https://kitobxon.com/oz/asar/2160
saytida.
Бу танишув парчасидир. Асарнинг тўлиқ версияси
https://kitobxon.com/uz/asar/2160
сайтида.
Это был ознакомительный отрывок. Полную версию
можно найти на сайте
https://kitobxon.com/ru/asar/2160
Do'stlaringiz bilan baham: |