Sirtqi” fakulteti “ ” kafedrasi

Assortimentning to‘laligi — bir turdagi tovarlar to ‘plamining
bir xil ehtiyojlarni qondirish qobiliyati. ToMalik bir xil guruhga mansub tovarlaming turlari, xilma-xilligi va nomlarining miqdori bilan tavsiflanadi.
Assortimentning barqarorligi — tovarlar to ‘plamining bir xil tovarlarga nisbatan talabni qondirish qobiliyati. Bunday tovarlaming alohida xususiyatlari — ularga barqaror talabning mavjudligidir.
Yangilanish — tovarlar yig‘indisiga o‘zgargan talabni yangi tovarlar hisobidan qondirish qobiliyati. Yangilanish tashkilotning assortiment bo‘yicha siyosati yo'nalishlaridan biri bo'lib, u qoidaga ko‘ra to‘ldirilgan bozor sharoitlarida amalga oshiriladi.
Qondirilayotgan ehtiyojlarga qarab vazifa xususiyatlari kichik guruhlarga boMinadi: funksional, ijtimoiy, tasniflovchi va univer­ sal vazifa\ax (4-chizma).
Funksional vazifa (funksional xossalar) tovarlaming asosiy, ya’ni belgilangan vazifalami bajarishga qodirligini ifoda etadi: skalpellar — yumshoq to ‘qimalami kesish, tibbiy arra — suyak- lami arralashga moMjallangan.
Tovarlam ing funksional xossalarini aniqlash, maqsadga muvofiq ravishda, ulaming asosiy vazifasi va ehtiyojlarni toMaroq ta’minlashi bilan belgilanadi.
Ijtim oiy vazifa — tovarlam ing yakka tartibdagi yoki jamoatchilik ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga qodirligi. Ijtimoiy vazifa ko'rsatkichlari deb, ko‘pincha tovarlaming tashqi ko‘rinishi, tarkibi va ayrim qismlarining mazmuniga aytiladi. Bunday ko‘rsatkichlarga tovarning imidji, tashqi ko‘rinishi (masalan, asboblaming yaltiroq sathi, tibbiy asboblar to ‘plamining qulay bejirim qadoqlanishi) kiradi.
Tasnifiy (klassifikatsion) vazifa — qator xossalar va ko'rsat- kichlarining tasnifiy belgilari sifatida chiqishga qodirligi.
Ko‘plab ko‘rsatkichlar yoki xossalar (kimyoviy tarkibi va ayrim moddalar, funksional xossalar va hokazo) tasnifiy vazifa bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Universal vazifa — tovarlar xossalari va ko'rsatkichlarining turli xil ehtiyojlarni qondirishga qodirligi.
Ishonchlilik — tovarlaming oldindan kelishilgan muddatlar davomida saqlash va iste’mol qilish (foydalanish) jarayonida funksional vazifasini saqlashga qodirligi.
Tovarlar — ularni saqlash, iste’mol qilish va foydalanishda sodir bo‘ladigan jarayonlar oqibatida doimo o‘zgarib turadi.
Ishonchlilik mezoniga bog'liq holda quyidagi kichik guruhlarga bo‘linadi: chidamlilik, to‘xtamaslik, ta ’mirlashga yaroqlilik va saqlanishlik.
Chidamlilik — tibbiyot tovarlarining texnik xizmat ko‘rsatish
va ta ’mirlashda oxirgi holat yoki belgilangan vaqtning boshla- nishigacha ishlash qobiliyatini saqlashga qodirligi.
Chidamlilik ko ‘rsatkichlari deb, tovarlardan foydalanish muddatiga aytiladi.
Foydalanish yoki yaroqlilik muddati — tibbiyot tovarlaridan foydalanishda asosiy vazifalarining bajarishni davomiyligi. Masalan, rezina buyumlardan foydalanish muddati 1,5—2 yil qilib belgilangan. Dori vositalaridan foydalanishda yaroqlilik m uddati ularning yorliqlarida va ishlatish bo‘yicha yo‘riqnomalarida ko‘rsatilgan.
B uyum lar, asboblar, asbob-uskunalardan foydalanish muddatlari me’yoriy hujjatlarda qayd etiladi.
To ‘xtamaslik — tovarlaming funksional vazifasini nuqsonsiz bajarishga qodirligi bo'lib, ulardan keyingi foydalanishda qiyinchilik tug‘ilmasligi. To‘xtamaslik buyum dan uzluksiz va to ‘xtovsiz foydalanish muddatlari, shuningdek shartli davrda nuqsonlaming paydo bo‘lish soni bilan tavsiflanadi.
To‘xtamaslik ishonchlilik xossasi bo'lib, ko'pincha tibbiy tovarlar (tibbiy texnika, asbob-uskuna) uchun qo'llaniladi. Ta’mirlashga yaroqlilik — tovarlaming avvalgi xossalarini, avvalo aniqlangan nuqsonlarni bartaraf etilganidan keyin, funksional vazifasini tiklab borishga qodirligi.
Saqlanishlik — saqlashning muayyan muddati davomida sezilarli yo'qotishlarsiz darajada avvalgi miqdor va sifat tavsiflarini saqlashga qodirlik. Saqlanishlik barcha iste’mol tovarlarga, shu jumladan tibbiyot tovarlariga ham xosdir.
Ergonomik xossalar — tovarning iste’molchi ehtiyojlarini
qondirish uchun qulaylik, badastirlikni his etishni yaratish qobiliyati. Dori vositalami qabul qilish uchun (burunga, ko'zga tomizgichlar, kapsulalardagi dori moddalar va hokazo) qulay qadoq ko‘rinishida namoyon boMadi.
Estetik xossasi — tovarning tashqi (tovar) ko‘rinishi, butun- ligi, moda va uslubi, axborot ifodaliligi va tovami bozorda sotishga bog‘liq boMgan ishlov berilganligining mukammalligi tovarlaming estetik xossalari ko‘rsatkichlari bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Ekologik xossalar — tovarlardan foydalanilganda ularning atrof-muhitga zararli ta’sir o‘tkazmaslikka qodirligi.
Atrof-muhitning barqarorligini buzadigan elektr va magnit maydonlarning tavsiflari tibbiy texnikaning ekologik xossalari ko‘rsatkichlaridir.
Xavfsizlik — yo‘l qo‘yiladigan daraja bilan ziyon va zarar yetkazish ehtimoli cheklangan holat.
Tibbiyot tovarlariga nisbatan olganda, xavfsizlik tovarlardan foydalanilganda yoki iste’mol qilinganda iste’molchi hayoti, sog‘lig‘i va mulkiga ziyon-zahmat yetkazishning yo‘qligi deb qaraladi.

2. 
   Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqish, Tovar qadr-qimmati to’g’risidagi nazariyalar
   

Tovarning hayotiy davri – tovarning bozorda paydo bo’lgan davridan boshlab, to uning sotilmay qolishigacha bo’lgan vaqt oralig’idir. Tovarning hayotiy davri konsepsiyasi har qanday tovar qanchalik darajada mukammal bo’lmasin, bu tovar bozordan ertami-kech undan ham mukammalroq Tovar tomonidan siqib chiqarilishiga asoslanadi. Amaliy faoliyatda tovar hayotiy davrining diapazoni ancha keng bo’lib, u bir kunlik tovardan bozorda o’z o’rnini uzoq vaqt davomida saqlab qoluvchi tovargacha bo’lishi mumkin.
Tovarning hayotiy davri konsepsiyasi ilk bor amerikalik marketolog T.Levitt tomonidan 1965 yilda tariflangan edi. Ushbu nazariyaning mohiyati shundan iboratki, tovar o’ziga xos tirik organizm kabi hayotiy davrini o’taydi. Ma’lumki, tirik organizm rivojlanish, keyin tug’ilish, so’ngra yetuklik, qarilik bosqichlarini o’tib, o’lim bilan o’z yashash davrini tugatadi. Shunga o’xshash qiyoslasak, tovar hayotiy davri jarayonida ishlab chiqarish, bozorga chiqish, o’sish, yetuklik va chiqish kabi bosqichlarni o’taydi.
Tadqiqotlar va tovarni ishlash bosqichi. Tovarning hayoti uning mahsulot sifatida shakllanishidan ancha oldin – g’oyalar, ishlanmalar ko’rinishida boshlanadi. Yuqorida keltirilgan chizmada bu bosqichga tartib raqami qo’yilmagan, chunki hali tovarning o’zi mavjud emas. Bu bosqichda tadqiqotchilar marketing yordamida iste’molchining mazkur mahsulotga muhtojligini, potensial iste’molchilar kimlar bo’lishini va g’oyani amalga oshirishda qanday bozorni mo’ljallash mumkinligini atroflicha o’rganadilar. Korxona uchun tovarni yaratishning mazkur bosqichi – bu faqat xarajat va kelajakda kutiladigan daromadlardir. Bu yerda marketingning vazifasi potensial iste’molchilarga yangi g’oya asosida yaratilajak tovar ular uchun qanday foyda keltirishini tushuntirib berishdan iboratdir.
Bozorga chiqish bosqichi. Bu bosqich tovarni tarqatish va uning bozorga kelib tushishi bilan boshlanadi. Bu bosqichda sotishning asta-sekin o’sishi kuzatilsada, tovarni tarqatish xarajatlari ko’pligi tufayli foyda hali hosil bo’lmaydi.
Bu yerda marketingning maqsadi aniq, ya’ni yangi tovar uchun bozorni yaratishdan iboratdir (ayniqsa, agar bu mutloq yangi tovar va unga extiyoj hali bozorda namoyon bo’lmasa). Bu bosqichda raqobatchilar deyarlik yo’q yoki ular juda kam sonni tashkil etadi. Bu bosqichda iste’molchilar deyarlik novatorlar bo’lganligi uchun, dastlab reklama aynan shularga mo’ljallangan bo’lishi kerak.
Bu bosqichda marketingning asosiy vazifasi birlamchi talabni tez shakllantirish va potensial xaridorlarni haqiqiy xaridorlarga aylantirishdan iboratdir. Shuningdek, bu bosqichda sotishni rag’batlantirish, reklamani tashkil etish va tovarni taqsimlashning ishonchli kanallarini shakllantirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
O’sish bosqichi. Agar yangi tovar bozorning talabini qoniqtirsa, u holda tovarni sotish katta darajada ortadi. Chunki, yangi tovarlarni takroran xarid qilayotgan faol xaridorlarga ko’p sonli boshqa xaridorlar qo’shiladi. Bu bosqichda tovar ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish hisobiga tovar sifatining barqarorligiga erishiladi. Bu bosqichda korxona ancha foyda olishga kirishadi, bu foyda o’sib boradi va ushbu bosqichning oxiriga kelib eng yuqori ko’rsatkichga yetadi. Korxona bu bosqichning uzoqroq davom etishidan manfaatdor, shuning uchun ham u butun harakatlarini sotish hajmining o’sishiga qaratishi kerak bo’ladi.
Bu yerda marketingning asosiy vazifasi tovar sifatini oshirish, bozorning yangi segmentlarini o’zlashtirish, mazkur tovarni sotishning qamrab olinmagan kanallarini topish, iste’molchilarni tovarlar xususiyatlarining afzalligi haqida ishonarli reklama ishlarini tashkil etish kabi tadbirlarni amalga oshirishdan iborat hisoblanadi.
Yetuklik bosqichi. Bu bosqichda tovar yirik partiyalarda takomillashgan texnologiyalar bo’yicha yuqori sifat bilan ishlab chiqariladi. Bu bosqichda ko’pgina ishlab chiqaruvchilarda sotilmay qolgan tovarlarning zahiralari to’planib qoladi, oqibatda tovarlarning sotilishi kamayadi. Natijada raqobat keskinlashadi. Raqobatchilar ko’proq past narxlarda sotishga harakat qiladi. Reklama kuchaytirilib, tovarlarning yaxshilangan variantlarini ishlab chiqarishga mablag’lar sarflanadi. Bularning hammasi foydaning kamayishini keltirib chiqaradi. Eng kuchsiz raqobatchilar kurashdan chetga chiqa boshlaydilar. Tarmoqda faqat mustahkam o’rin egallagan raqobatchilargina qoladi.
Marketing xizmati tovarning hayotiy davrini uzaytirish, sotish hamda foydaning kamayishiga yo’l qo’ymaslik uchun tovar, bozor va marketing kompleksini modifikasiyalash usullarini izlashi kerak bo’ladi.
Chiqish bosqichi. Qanday holat yuz bermasin baribir ma’lum vaqtdan so’ngra tovarning sotilishi pasaya boradi. Tovar sotilishining pasayishi ba’zan tezlik bilan borsa, ba’zi hollarda sekinlik bilan bir-tekis boradi.
Tovar sotishning pasayib ketishi tovar ishlab chiqarish texnologiyasidagi yutuqlar, iste’molchilar talabining o’zgarishi hamda mahalliy va xorijiy raqiblar tomonidan raqobatning keskinlashuvining vujudga kelishi kabi sabablar bilan izohlanadi. Sotishning va foydaning kamayishi natijasida bir qancha firmalar va korxonalar bozordan chiqishga majbur bo’ladilar. Qolganlari esa taklif etilayotgan tovarlar assortimentini qisqartirishga, samarasi yuqori bo’lmagan savdo kanallari va bozorning kichik segmentlaridan voz kechishga, rag’batlantirish uchun sarflanayotgan mablag’larni kamaytirishga va narxni tushurishga majbur bo’ladilar. Ba’zan tovar hayotiy davrining chiqish bosqichida ham tovarni tiriltirish va uning hayotiy davrini davom ettirishga harakat qilib ko’rish mumkin. Buning uchun firmaning marketing xizmati reklamani faollashtirishi, narxni o’zgartirishi, tovarlarning o’rab-joylanishini takomillashtirishi, sotish tizimini qaytadan tashkil etishni, eng asosiysi esa yangi bozorlarga kirish va ularni o’zlashtirish kabi ishlarni amalga oshirishi kerak bo’ladi. Agar bu chora tadbirlar ham ijobiy natija bermasa, u holda tovar ishlab chiqarishni to’xtatishga o’tish to’g’ri yo’l hisoblanadi. Bunday holat yuz beradigan bo’lsa iste’molchilar va sotish kanallari muayyan tovarni ishlab chiqarishning to’xtatilish vaqti, kafolat majburiyatlariga rioya etilishi, kafolatlar tugagandan keyin ta’mirlashni amalga oshirish tartiblari, ishlab chiqarishdan olingan tovarning qancha vaqt davomida yordamchi qismlar bilan ta’minlashi haqida oldindan ogohlantirilishi maqsadga muvofiqdir. Bunday harakat firmaga bo’lgan ishonch yo’qolmasligining va iste’molchilar firmaning yangi tovarlarini ijobiy qabul qilishlariga mustahkam zamin yaratadi.
Firmanig samarali faoliyat ko’rsatishida marketing taktikasini qo’llash muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin, bu marketing taktikasi tovarning har xil hayotiy davri bosqichlarida o’ziga xos-xususiyatga ega bo’ladi.
Korxonaning raqobatchilari, texnologiya jarayonlari va iste’molchilarning didida bo’ladigan o’zgarishlar faqat mavjud tovarlar bilangina faoliyat yuritish yetarli emasligidan dalolatdir. Iste’molchilar yangi va takomillashgan mahsulotlarni xohlaydilar va kutadilar. O’z navbatida raqobatchilar ham xaridorlarni shunday yangi tovarlar bilan ta’minlashga jon-jahdi bilan harakat qiladilar. Shu sababli ham, har qanday firma yoki korxonaning yangi tovarlar yaratish bo’yicha o’z dasturi bo’lmog’i kerak.
Korxona yangilikni ikki xil usul bilan qo’lga kiritishi mumkin. Birinchidan, yangi korxonani butunlay yoki begona korxonaning tovarini ishlab chiqarishga ruxsat beradigan patent va lisenziyalarni, nou-xaularni sotib olish yo’li bilan. Ikkinchidan, o’z korxonasida tadqiqot va ishlab chiqarish bo’limlarini tashkil etib, shular orqali ishlab chiqarishni amalga oshirish yo’li bilan.
Yangi tovar – mahsulot, g’oya va xizmatlarning ma’lum bir potensial iste’molchilar tomonidan «yangi» deb qabul qilinishidir.
Yangi tovar ishlab chiqarish – original tovar yaratish, tovarning xususiyatini yaxshilash va uni modernizasiya qilish, korxonanig o’z ilmiy-tadqiqot va loyihalash bo’linmalarini tashkil etib, ular orqali tovarning yangi markasini ishlab chiqarishdan iboratdir. Yangi tovar ishlab chiqarish jarayoni quyidagi sakkiz bosqichni o’z ichiga oladi: g’oyani izlash, g’oyani tanlash, yangi Tovar konsepsiyasini ishlab chiqish va uni tekshirish, marketing strategiyasini ishlab chiqish, biznes tahlili, tovarni ishlab chiqarish, tovarni bozorga chiqarish va tijorat uchun ishlab chiqarish.
G’oyani izlash. Yangi tovarni ishlab chiqarish g’oyani izlashdan boshlanadi.
G’oyani izlash sistematik ravishda olib borilishi kerak. Yangi g’oyani izlash asosan korxonaning ichki manbalari (yangi texnika bo’limi, tadqiqot laboratoriyasi, marketing bo’limi), iste’molchilarning, raqobatchilarning, ishlab chiqaruvchilarning, distribyutorlarning xohish-istaklarini o’rganish, ommaviy axborot vositalari ma’lumotlari asosida, g’oyalarni generasiya qilishning maxsus uslublaridan foydalanib olib boriladi.
Yangi g’oyalarni generasiya qilish uslublaridan biri «miya hujumlari» uslubi hisoblanadi. Bu uslubning asl mohiyati shundaki, g’oyani muhokama etishda ishtirok etuvchilarning har biriga o’z fikrlarini bemalol bayon etishlari uchun imkoniyat yaratiladi va har qanday fikr qanchalik g’ayri oddiy bo’lishidan qat’i nazar tanqid qilinmaydi.
G’oyani tanlash. G’oyani shakllantirish bo’yicha faoliyatdan maqsad mumkin qadar ko’proq g’oyaga ega bo’lishdan iboratdir. Keyingi bosqichdagi maqsad esa ularning sonini qisqartirishdan iboratdir. Demak, g’oyani tanlash deganda yangi tovar haqida ilgari surilgan g’oyalarning hammasini tahlil qilib, shular orasidan uncha ahamiyatga ega bo’lmagan g’oyalarni qoldirib, ilg’or g’oyalarni ajratish tushuniladi. Buning natijasida korxona bozorga taklif etilishi mumkin bo’lgan tovar bo’yicha yangi g’oyani tanlash imkoniyatiga ega bo’ladi.
Yangi tovar konsepsiyasini ishlab chiqish va uni tekshirish. G’oya tanlangandan keyin uni tovar konsepsiyasiga aylantirish kerak. Bu konsepsiya potensial iste’molchilarda sinab ko’riladi.
Marketing strategiyasini ishlab chiqish. Marketing strategiyasi – bu dastlab yangi mahsulotni bozorga chiqarish strategiyasini aniqlashdan iboratdir. Bu yerda quyidagi savollar ko’rib chiqiladi. Eng avvalo, maqsadli bozorning hajmi, strukturasi va xarakteri aniqlanadi. So’ngra, sotish hajmi, narxi, keladigan foyda baholanadi va sotish kanallari tanlanadi. Tabiiyki, bu prognozlash yo’li bilan baholash aniq bo’lmasada, ma’lum bir mo’ljalni ko’zlagan bo’ladi.
Biznes tahlili – bu korxonaning maqsadidan kelib chiqqan holda yangi mahsulotning kelgusida qancha miqdorda sotilishi, xarajatlari va foydasini baholashdan iboratdir.
Tovarni ishlab chiqarish. Bu bosqichda tovar g’oyasi fizik shaklda mujassam qilinadi va mahsulotni loyihalash, o’rash, markani ishlab chiqish, mahsulot va vaziyatni aniqlash, iste’molchining munosabatini va foydalanishini tekshirish yo’li bilan marketing strategiyasi belgilanadi. Tayyor mahsulotni odatda test orqali sinaydilar. Test natijalariga qarab tovardagi ba’zi kamchiliklar va nuqsonlar tuzatiladi. Umuman, olganda yangi tovar iste’molchilar talabiga to’liq javob berishi kerak.
Tovarni bozorga chiqarish. Yangi tovar yaratishning oxirgi bosqichi uni bozorda sinab ko’rishdan iboratdir. Bozorda sinab ko’rishdan asosiy maqsad mahsulotni va bu mahsulotning marketing dasturini (narx, reklama, marka, o’rabjoylash, servis xizmati va boshqalar) baholashdan iboratdir. Bu yerda iste’molchilar va vositachilarning tovarga bo’lgan munosabati muhim ahamiyat kasb etadi. Natijalar esa sotiladigan mahsulot va olinadigan foyda hajmini belgilashga asos bo’lib xizmat qiladi. Xalq iste’mol tovarlarining marketing sinovida bozorni standart testlash, bozorni nazorat testlash va bozorni imitasion testlash uslublaridan foydalaniladi. Ba’zi firmalar sinab sotishni faqatgina iste’molchilar e’tirofiga ega bo’lish, boshqalari esa mahsulotda va marketing rejasida amalga oshirish kerak bo’lgan o’zgarishlarni aniqlash uchun, uchinchilari esa mahsulot taqdirini hal qilish uchun qo’llaydilar.
Tijorat uchun ishlab chiqarish. Bu oxirgi bosqichda mahsulot tanlangan bozorga katta hajmda chiqariladi va sotiladi. Yangi mahsulot ishlab chiqarishning bu bosqichida ishlab chiqaruvchi bozorga chiqish vaqtini, tartibini va har bir bozordagi faoliyat hajmini, tovar tarqatish va siljitishning eng samarali usullarini to’g’ri tanlay bilishi va marketing faoliyatining batafsil bitilgan rejasini ishlab chiqishi kerak.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, har qanday g’oya ham real tijorat mahsulotga aylana bermaydi. Ko’pchilik hollarda 10-15 ta g’oyalardan bittasi real mahsulotga aylanar ekan.
Yangi mahsulotning bozordagi taqdiri iste’molchining bu mahsulotni qabul qilishga tayyor va tayyor emasligiga ham bog’liqdir.
Yangi mahsulotni qabul qilish – mushohada qilish jarayoni bo’lib, bu jarayon yangi mahsulot to’g’risida birinchi axborotga ega bo’lishdan boshlab, to mahsulotning doimiy iste’molchisiga aylangungacha bo’lgan jarayonni o’z ichiga oladi. Iste’molchilar yangi mahsulotni sinab ko’rishga tayyorlik darajasiga qarab ham bir-biridan keskin farq qiladi. Ba’zilari yangi mahsulotni tezda qabul qilishsa, ba’zilari esa sekinlik bilan qabul qiladi.
Iste’molchilar yangilikni qanday qabul qilishga tayyor ekanligi darajasiga qarab ularni supernovator, novator, oddiy iste’molchilar, konservator, superkonservator deb guruhlarga ajratiladi.
Supernovatorlar – bu iste’molchilarning shunday guruhiki, ular no’malum mahsulotni sinab ko’rishga har doim tayyor turadilar. Novatorlar esa iste’molchilarning shunday guruhiki, ular yangi mahsulotni sotib olgandan keyin uning taqdirini chuqur o’ylab, tovarni birinchilar qatorida sotib oladilar. Oddiy iste’molchilar – bular novatorlar guruhiga kiruvchi iste’molchilardan keyingi o’rinda turib, yangi tovarlarni oddiy tovarlar kabi qabul qiladilar.
Konservatorlar – skeptiklar, boshqa iste’molchi guruhlari singari, yangi mahsulotlarni ulardan foydalanish tajribasiga ega bo’lganlari uchungina sotib oladilar.
Superkonservatorlar – bu iste’molchilarning shunday guruhiki, ular har qanday o’zgarishlarga shubha bilan qaraydilar, ular yangi tovarlarni faqatgina o’zlarining an’analariga va odatlariga mos kelgandagina sotib oladilar.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, yangi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar birinchi navbatda supernovator va novatorlarning iqtisodiy, psixologik, demografik va boshqa tavsiflarini o’rganishlari kerak.
2. Qisqa muddatda foydalaniladigan tovarlar. Bu tovarlar bir yoki bir necha marta ishlatiladi. Bularga pivo, sovun, tuz, oziq-ovqatlarning boshqa turlarini kiritish mumkin.
3. Xizmatlar – insonga foydali natija va qoniqish beradigan xatti-harakatlar.
Bundan tashqari tovarlarga so’nggi qo’llanilishi nuqtai nazaridan qaraganda ular ikki guruhga bo’linadi: iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish– texnik maqsadlarga mo’ljallangan tovarlar.
Iste’mol tovarlari – bu bevosita insonlarning shaxsiy ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan eng zarur tovarlardir. O’z navbatida iste’mol tovarlari jiddiy tanlanadigan tovarlar, alohida ahamiyatga ega bo’lgan tovarlar, talab juda kichik bo’lgan tovarlar guruhlariga bo’linadi.
Kundalik ehtiyoj tovarlari – bu iste’mol tovarlari bo’lib, xaridor uni o’ylamasdan va boshqa tovarlar bilan deyarlik taqqoslamasdan, tez-tez xarid qiladigan tovarlardir.
Jiddiy tanlov tovarlari – bularga sotib olish vaqtida sifati, narxi, tashqi ko’rinishi, yaroqlilik darajasi kabi ko’rsatkichlari bo’yicha o’xshash tovarlar bilan solishtiriladigan tovarlar kiradi. Masalan, kiyim-kechak, mebel, elektrotovarlarni shu guruhga kiritish mumkin.
Alohida ahamiyatga ega bo’lgan tovarlar – bular tengi yo’q tavsifga ega bo’lgan yoki mashhur firmaning nomi bilan bog’liq bo’lgan tovarlardir. Masalan, mashinaning noyob markasi, o’ta qimmatbaho taqinchoqlar.
Talab juda kichik bo’lgan tovarlar – bular kam iste’mol tovarlari bo’lib, odatda xaridorlar bu tovarlarni sotib olishni o’ylamaydilar. Masalan, yangi tovarlar. Bu guruh tovarlarini sotish uchun anchagina marketing harakatlarini bajarishga to’g’ri keladi.
Ishlab chiqarish – texnik maqsadlarga mo’ljallangan tovarlar – bu yakka shaxslar va tashkilotlar tomonidan boshqa tovarlarni ishlab chiqarishni davom ettirish yoki biznes sohasida foydalanish uchun sotib olinadigan tovarlardir.Tovar bilan bog’liq elementlardan biri uning markasi hisoblanadi.
Marka – bu nom, atama, belgi, rasm, simvol bo’lib, u muayyan tovarni identifikasiyalashda qo’llaniladi. Bu bilan tovar raqobatchilar tovaridan osongina farqlanadi. Markali tovar tovarlarning umumiy massasi orasidan yaqqol ko’rinadi, iste’molchilar ongida u ijobiy tasavvurga egadir.
Marka siyosatini amalga oshirish marka nomini tanlash, markaning bozor kuchini aniqlash va nihoyat, marka strategiyasini ishlab chiqish bilan bog’liq.
Markaning nomi, avvalo, tovarning xususiyati, asosiy sifatini aks ettirishi va boshqa belgilarga to’g’ri kelmasligi kerak.

3. 
   Korxonaning tovar strategiyasini ishlab chiqishni rivojlantirish va takomillashtirish
   

Strategik g‘oyalar- firmaning harakat dasturiga aylanishi kerak bo‘lib, bu dasturda strategik maqsadlar aniqlanadi va tanlangan rivojlanish strategiyasining amalga oshirilishini ta’minlovchi vositalar belgilanadi. Firmaning yaqin kelajakdagi muvaffaqiyatini, avvalo uning joriy faoliyatidagi turli yo‘nalishlarning moliyaviy jihatdan qay darajada muvofiqlashtirilganligi belgilaydi. Uning uzoq kelajakdagi rivojlanishi va taraqqiy etishi esa bozordagi o‘zgarishlarni o‘z vaqtida oldindan ko‘ra bilish hamda o‘z tuzilmasi va tovar portfelining tarkibini tegishli ravishda bunga moslashtira olish qobiliyatiga bog‘liq bo‘ladi. Bunday strategik, faol fikrlar samarali bo‘lishi uchun ular izchil bo‘lishi va «kelajakni tashkil qilish»ga, ya’ni kutilayotgan natijalarga olib keladigan harakatlarga tayyorlanishga qaratilgan bo‘lishi lozim. SHuningdek, strategik reja qabul qilingan qarorlarni hayotga tatbiq etuvchilargacha etkazib berishi lozim. Bu vazifa kelajakning mavhumligi sababli murakkablashadi. Strategik rejani ishlab chiqish oldindan bilish mumkin bo‘lmagan o‘zgarishlarni
«rejalashtirish»ni ham o‘z ichiga oladi.
Strategik marketing rejasining maqsadi - firmaning uzoq muddatli taraqqiyotini ta’minlash maqsadida tanlagan strategiyasini aniq va izchil bayon tavsiflab berishdir. Bu tanlov asta-sekin qarorlar va harakat dasturlariga aylanishi kerak. Quyidagi 11.1- rasmda rejaning umumiy tuzilishini va strategik rejalashtirishdan kutiladigan foydalarni ko‘rib chiqamiz.
Strategik marketing rejasining umumiy tuzilishi. Strategik marketing jarayoni oltita hal qiluvchi masala bilan bog‘liqdir. Bu savollarga javob topish firmaning maqsadlari va shunga mos ravishda rejaning tuzilishini belgilab beradi.

1. 
   Biz olib borayotgan biznes qanday ko‘rinishda (ya’ni firma uchun asosiy bozor qaysi) va firmaning bu bozordagi strategik missiyasi qanday?
   
2. 
   Qanday tovar bozorlari asosiy bozorni tashkil etadi va bu bozorlarda qanday pozitsiyalashni tanlash mumkin?
   
3. 
   Tovar bozorlarining ob’ektiv jalb qiluvchanligi qanday va ular bilan bog‘liq qanday imkoniyat va xatarlar bor?
   
4. 
   Firmaning bozordagi tovarlarga nisbatan farq qiluvchi jihatlari, uning kuchli va zaif tomonlari va raqobatli ustunligi nimada?
   
5. 
   Qamrab olish va rivojlanish bo‘yicha qanday strategiyani tanlash kerak va firma portfeliga kiruvchi tovar bozorlarida strategik mo‘ljallar darajasi qanday bo‘lishi lozim?
   
6. 
   Tanlangan strategik maqsadlar qanday qilib operasion marketing majmuiga: tovar, sotish, narx va kommunikasiyaga aylantiriladi?
   

Natijalarni kutish

4-rasm⁶. Strategik rejalashtirish jarayoni

Bozor strategik tahlil qilinib, oltita hal qiluvchi savolga javob topilgach, yakunlovchi bosqichda tanlangan maqsadlarni, ularga erishish vositalarini, bajarilishi kerak bo‘lgan muayyan harakat dasturlarini va, nihoyat, har faoliyat yo‘nalishi bo‘yicha va umuman firma bo‘yicha dastlabki daromad va xarajatlar ro‘yxatini muvofiqlashtirish kerak bo‘ladi.
Aslida strategik marketing rejasi moliyaviy rejadir, biroq u moliyaviy oqimlarning manbalari va maqsadlari haqidagi ma’lumotlar bilan boyitilgan bo‘ladi. Amalda u firmaning jami iqtisodiy faoliyatini belgilab beradi va uning qolgan barcha funksiyalariga: ITTKI (ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktirlik ishlari) bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
-ITTKI: bozor ehtiyojlari yangi, yaxshilangan yoki moslashtirilgan tovarlarga o‘tkazilishi kerak;
-moliyaviy mablag‘lar: marketing dasturi moliyaviy cheklashlarni va resurlarning mavjudligini hisobga olishi lozim;
-ishlab chiqarish: savdo hajmlari ishlab chiqarish imkoniyatlari va etkazib berish tezligi bilan cheklangan;
-xodimlar resurslari: rejaning bajarilishi malakali va tayyorgarlikdan o‘tgan xodimlarning mavjud bo‘lishini ko‘zda tutadi.
Marketingni rejalashtirish jarayoni quyidagi chizmada keltirilgan.

Marketing tahlili

Vaziyat tahlili


SWOT - tahlil

5-rasm⁷. Marketingni rejalashtirish jarayonining tuzilishi

Strategik marketingning vazifasi firmaning barcha faoliyat turlarini uning taraqqiyoti va rentabelligini ta’minlaydigan yo‘nalishlarga har doim yo‘naltirish va qayta yo‘naltirib turishdan iborat. Uning impulslari faqat marketingga emas, balki barcha funksiyalarga ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun uning roli an’anaviy marketing boshqaruvining roliga qaraganda anchagina kengdir: u funksiyalararo muvofiqlashtirishni ham o‘z ichiga oladi.
Hozirgi davrning asosiy talabi bu ilmiy izlanish va tajriba tadqiqot ishlarini (ITTKI) firmalar strategiyasida hal etuvchi sohaga aylanishi bilan belgilanadi.
Shu bilan birga biznes strategiyasini belgilashda va IITTIni amalga oshirishda uning istiqboldagi natijalarini dastavval to‘liq baholash imkonining yo‘qligi (turli loyihalar ehtimoliy jihatlarining mavjudligi, barcha ixtiro va yangiliklar tijorat ahamiyatiga molik emasligi va boshqalar), strategiya albatta tasodifiy va yuqori tavakkalchilik evaziga amalga oshirilishi lozimligini nazarda tutishi kerak. Amerikalik olimlarning fikricha, hozirgi paytdagi barcha ilmiy izlanishlarning faqat 10 foizigina katta tijorat g’alabasini keltiradi. Demak, firmaning umumiy va IITTI strategiyasi o‘zaro bog‘liq holdagi bir-birlarini to‘ldiruvchi siyosatlarning mushtarak ko‘lami ekan.
Strategik rejaning ahamiyati. Har qanday firmaning rahbari, hatto u rejalashtirish g‘oyasiga qarshi bo‘lsa ham, hech bo‘lmaganda uch yo‘nalishdagi istiqbollarni belgilab olishga majburdir:
-bozor evolutsiyasiga tegishlicha moslashish yoki yangi tovar bozorlariga kirib borish uchun kerak bo‘lgan investitsiyalar;
Savdo korxonasi va marketing strategiyasi darajasidagi rejalashtirish jarayoni quyidagi chizmasida berilgan.
Ko‘rinib turibdiki, sanab o‘tilgan boshqaruv vazifalarini hal qilish uchun ishonchli savdo istiqbollariga ega bo‘lish lozim.
Marketing strategiyasini ishlab chiqish metodologiyasi quyidagi chizmada berilgan.

6-rasm⁸. Marketing strategiyasini ishlab chiqish metodologiyasi.

Strategik rejalashtirishning ahamiyatini yuqori qo‘shimcha jihatlar belgilab beradi:
-reja qiymatlar tizimini, firma oliy rahbariyatining qarashlarini, uning kelgusidagi mo‘ljallarini ifodalaydi, bu esa firma xodimlarini kerakli tomonga yo‘naltirishga yordam beradi;
-reja dastlabki vaziyatni va muhitdan kelib chiquvchi cheklashlarni hamda uning evolyusiyasini izohlab beradi. Bu rejalashtirilayotgan natijalarning firma rahbariyati uchun yanada tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi;
-reja muvofiqlashtirish vositasi bo‘lib, u maqsadlarning bir-biriga muvofiq bo‘lishini ta’minlaydi va ziddiyat yoki qarama-qarshiliklar yuzaga kelgan paytda ob’ektiv mezonlar asosida kelishuvga erishishni osonlashtiradi;
-reja firma faoliyatini kuzatib borishni osonlashtiradi va maqsadlar va natijalar o‘rtasidagi tafovutlarni ob’ektiv talqin etishga imkon beradi;
-reja firmaning kutilmagan o‘zgarishlarga tayyorlik darajasini oshiradi, ammo buning uchun mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar rejalashtirish bosqichida tahlil qilingan bo‘lishi kerak;
Xulosa
Korxona va uning faoliyati to'g'risida so'z yuritishdan avval inson hayotida tutgan o'rni haqida biroz fikr yuritsak. Biz bilamizki iqtisodiyotda shunday oltin qoida bor: " iqtisodiyot cheklangan resurslar sharoitida inson yashashi, kamol topishi, u yoki bu cheklanmagan ehtiyojlarni qondirish chora tadbirlarini o'rganadi". Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri ishlab chiqarish-ning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslarning erkin almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo'lsa, bozor ham shu darajada rivojlanadi.
Biz bozor iqtisodiyotini ishlab chiqarish samarasi, rivojlanish bilan talqi n qilar ekanmiz, bozor iqtisodiyotiga qisqacha ta'rif bersagan edek
Bozor iqtisodiyoti- bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomilasi qonun-qoidalari asosida tashkel etiladigan va boshqarila-digan tizimdir.
Shundan so'ng Yuqoridagi qisqa ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxona tovar va xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Shunday qilib korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va asosiy bo'g'inidir.
Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo'linadi. Masalan: og'ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil xizmatlar ko'rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni birlashmalarini o'z ichiga oladi.
Yuqoridagi qisqa ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxona tovar va xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Shunday qilib korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va asosiy bo'g'inidir.

Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.

Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo'linadi. Masalan: og'ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil xizmatlar ko'rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni birlashmalarini o'z ichiga oladi.
Tabiatda ikki xil ishlab chiqarish mavjud: tabiy ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarish.
Tabiiy ishlab chiqarish bu tabiat yaratadigan tabiiy ne'matlardir. Shu bilan bir qatorda takror ishlab chiqarish jarayoni ham mavjud bo'lib bu bevosita xalq xo'jaligida, firma, sex, korxona va kompaniyalarida amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni tushuniladi. Endi so'zimizni korxonalarning bozor tizimidagi o'rni haqida yuritar ekanmiz, avvalo ishlab chiqarishda tovar moddiy boyliklarni kim uchun ishlab chiqarish kerak, nima ishlab chiqarish kerak, va qancha ishlab chiqarish kerak tamoyilini unutmagan holda amalga oshirilishi kerak. Bu esa korxona uchun bozordagi talab va taklif qonuniyatlarini o'rgangan holda amalga oshiriladi. Korxona bozor tizimiga kirishni va unda munosib joy egallashi uchun albatta bozor munosabatlarini o'rganib boradi va o'z takliflarini kiritib o'zining o'rnini egallaahga harakat qiladi.
Misol cheklangan resurslar sharoitida deganimizda bir marta foydalaniladigan va oxiri mavjud resurslarni tushunamiz. Takeor ishlab chiqarish esa o'rinbosar tovarlarni yaratish bilan birga yaroqsiz resurslardan ham yangi tovar yaratishga intiladi. Misol tariqasida Urgut ASIA FEBER korxonasi bizning ehtiyojimiz bo'lgan paxta mahsuloti o'rniga o'rinbosar tovar sentafon tolasini ishlab chiqaradi. Bu tovar esa o'z navbatida yaroqsiz bo'lgan poleplast maxsulotlaeini qayta ishlash oraqli amalga oshiriladi. Sentafon tolasi hozirgi kunda bozorlarimizda aholining ehtiyojlarini qondirayotgan tovar sifatida ishlab chiqarilmoqda. Bundan ko'rinadiki Urgut ASIA FEBER korxonasi bozor tizimida o'z o'rniga ega korxona.
Har qanday korxona faoliyati davomida iqtisodiy faoliyatda muntazam qatnashadi va iqtisidiy masalarni bir muncha yechishda ishtirok etadi.
Iqtisidiy faoliyat ham o'z ichiga ishlab chiqarish bosqichlarini, ishlab chiqarish usullarini, ularning tahlili va tadbiqini qamrab oladi. Bu faoliyat uz navbatida moliyaviy munosabatlarda, ijtimoiy munosabatlarda, xalq xo'jalik subyektlarida, davlat va jamiyat orasida amalga oshiriladigan islohotlarda yaqqol namayon bo'ladi.
Korxona tashkel etilayotganda beznis reja asosida daromad va foyda ko'rish maqsadida tashkel etiladi va inson hayoti uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo'ladi.
Davlatning salohiyati ham iqtisodiy islohotlarda ishlab chiqarish kengligida ham o'z aksini topadi. Bilamizgi bugungi kunda davlatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida ishlab chiqarishni kengaytirish, tadbirkorlikni rivojlantirish o'z-o'zini band qilish tamoyili asosidan korxona, sex, firma, yakka tadbirkorlik yaratish bo'yicha ko'plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bu ham oz''o'zidan ko'rinib turibdiki korxona faoliyati nechog'lik bozor tizimining bir bo'g'ini ekanligini tasdig'ini beradi.
Korxona faoliyatini bozor tizimidagi o'rni naqadar muhimligini va bu jarayon qanchalik dolzarbligini yuqorida keltirib o'tgan ma'lumotlardan ham yaxshi bilib olish mumkin. Korxona faoliyati, tadbirkorlik va kichik beznisni rivojlantirish borasidagi davlat say harakatlari, amalga oshirilayotgan qonun loyihalari, iqtisodiyotni yaxshilash bo'yicha o'tkazilayotgan selektorlar, Oliy Majlisga murojatnomalarda bod-bod tilga olinadi, tahlil qilinadi, yangi konsepsiyalar ishlab chiqiladi va hayotga tadbiq qilinmoqda.
Mamlakatimizda ishsizlikni kamaytirish, kambag'allikni oldini olish, ishlab chiqarishni mahalliylashtirish, qishloq xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash, va eksport hamda raqobatbardoshlikni oshirish borasida korxonalar tizimini modernizaysiya qilinishi, yangi korxonalarni tashkel etilishi, yildan yilga ortib bormoqda.
Bu iqtisodiyotni rivojlantirishning muhim omilidir .