Sirtqi bo’lim kurs ishi

    2-BOB.  SURIYA  INQIROZINING  YAQIN  SHARQDAGI  BARQARORLIK 

VA KUCHLAR MUVOZANATIGA TA’SIRI 

    2.1. Suriya atrofidagi zamonaviy geosiyosiy vaziyat tahlili 

   XX 

asr 

80-yillari 

o„rtalarida 

Sovet  Ittifoqi 

tomonidan 

“manfaatlar

 

mutanosibligi”ni  izlash,  qarama-qarshiliklarni  hal  qilishda  siyosiy  va  xalqaro

 

huquqiy  tamoyillarning  ustunligiga  asoslangan  tashqi  siyosiy  yo„nalishning  e‟lon

 

qilinishi,  undan  tashqari  bosqichma-bosqich  sovet-amerika  munosabatlarining

 

iliqlashuvi  xalqaro  maydonda  yetarlicha  uzoq  davom  etgan  “sovuq  urush”

 

davrining  tugashiga  olib  keldi.  Ikki  buyuk  davlat  o„rtasidagi  global  miqyosdagi

 

qarama-qarshilikning  o„tmishda  qolishi  butun  dunyoda,  xususan,  arab  olamida  ham

 

yangi geosiyosiy vaziyatning shakllanishi bilan izohlandi.

 

    

Shubhasiz,  kо„rib  chiqilayotgan  davrda  arab  mamlakatlari  tashqi  siyosiy

 

yо„nalishlariga  ichki  xususiyatlardan  kelib  chiqqan  ijtimoiy-siyosiy  va  iqtisodiy

 

faktorlar  ta‟sirining  ustunligi  davom  etdi.  Ayni  vaqtda  Arab  Sharqidagi  siyosiy

 

vaziyat  hamda  umumarab  munosabatlari  о„sish  sur‟atiga  bо„lgan  tashqi  kuchlar

 

ta‟siriga yetarlicha baho bermaslik kerak emas.

 

    

Avvalo,  ta‟kidlash  joizki,  SSSR  tomonidan  ilgari  surilgan  yangi  siyosiy

 

g„oyaviy  yо„nalish  bilan  bog„liq  xalqaro  maydondagi  keskin  о„zgarishlar  80-

 

yillarning 

ikkinchi 

yarmida 

arab 

olamidagi 

markazdan 

chetlashuvchi

 

tamoyillarning  kuchsizlanishi  hamda  muayyan  birlashtiruvchi  harakatlarning

 

о„sishiga  yordam  berdi.  Bu  haqida,  xususan,  1989  yil  fevralda  tuzilgan  ikki

 

mintaqaviy  tashkilot:  Arab  Mag„rib  Ittifoqi  (AMI,  tarkibiga  Jazoir,  Marokko,

 

Tunis,  Liviya  va  Mavritaniya  kirgan)  va  Arab  Hamkorligi  Ittifoqi  (AHI,  tarkibiga

 

Misr,  Iroq,  Iordaniya  va  Yaman  Arab  Respublikasi  kirgan)  guvohlik  beradi.

 

90-yillar  boshida  15ta  arab  davlatini  birlashtirgan  (avvalroq  tashkil  etilgan

 

FKADHK  a‟zo-davlatlarini  ham  о„z  ichiga  olgan),  AMLga  a‟zo-davlatlar

 

hududining  ¾  qismini  egallagan  va  umumiy  aholining  4/5  qismini  о„zida  jamlagan

 

ichki 

mintaqaviy 

guruhlarni 

tashkil 

qilish 

arab 

olamining 

davlatlarning

 

qо„shilishini  qonuniylashtirish  yо„li  bilan  (о„tgan  asrning  60-yillarida  Misr  va

 

---

31 

 

Suriya  о„rtasidagi  ittifoq  tuzish,  undan  tashqari  Suriya  va  Iroqning  birlashtirilishiga

 

harakatni  eslashning  о„zi  kifoya)  arab  birligini  amalga  oshirishning  hayoliy

 

rejasidan  asosida  asta-sekin  iqtisodiy  aloqalarni  chuqurlashtirish  yotgan  hayotga

 

yaqinroq 

loyihalarga 

bosqichma-bosqich 

о„tish  tamoyillarini  aks  ettirdi.

 

Ikki 

qudratli 

davlatning 

xalqaro 

maydondagi 

qarama-qarshiligi 

tugatilishi

 

hozirgi  davrning  eng  uzoq  davom  etgan  mojarosi-Yaqin  Sharq  muammosini 

muvofiqlashtirish  masalasida  umumarab  yondashuvining  paydo  bо„lishi  uchun

 

ma‟lum  shart-sharoitlarning  yaratilishiga  yordam  berdi.  Xalqaro  vaziyat  keskin

 

о„zgargan  sharoitda  arab  kuchlarini  jipslashtirgan  pozitsiyaning  ishlab  chiqilishi

 

uchun  asosiy  maydon,  kо„rib  chiqilayotgan  davrda  ham  AML  bо„lib  qolaverdi.

 

Yaqin  Sharq  mojarolarini  hal  qilish  uchun  haqiqiy  va  amaliy  yо„llarni  qat‟iy

 

izlashga  muhim  omil  1987  yilning  sо„nggida  Isroil  tomonidan  okkupatsiya

 

qilingan  Iordan  daryosining  G„arbiy  qirg„og„i  va  G„azo  sektorida  qо„qqisdan

 

boshlangan falastin xalq qо„zg„oloni-“intifada” bо„ldi.

 

    

Falastin 

qarshilik 

harakatidagi 

muvofiqlashtirish 

masalasi 

bо„yicha 

tub

 

о„zgarishlar,  1988  yil  noyabridagi  Jazoir  sessiyasida  Falastin  Milliy  kengashining

 

Isroilning  mavjudlik  huquqini  tan  olishini,  о„zaro  birgalikda  qabul  qilinadigan

 

qarorlarga  erishish  maqsadida  u  bilan  muzokaralar  olib  borishga  tayyorligini,

 

xalqaro  terrorizmni  muhokama  qilishni  ifoda  etishi  ushbu  uzoq  davom  etgan

 

mojarolarni hal qilish uchun ijobiy imkoniyatlar yaratdi.

 

    

Misrning  arab  davlatlari  safiga  qaytishi  ham  birlik  tamoyilining  rivojlangani

 

haqida  guvohlik  beradi.  Bu  1987  yil  noyabrda  Ummonda  bо„lib  о„tgan  AML

 

Kengashining  navbatdan  tashqari  sessiyasi  qarori  bilan  qonuniylashtirildi.  Unda

 

an‟anaviy  konsensus  (sabablarni  aniqlashtirish  va  muhokama  qilish)  voz  kechilib,

 

har  bir  davlatga  Misr  bilan  diplomatik  munosabatlarni  qayta  tiklash  masalasini  о„zi

 

hal  qilish  huquqi  berildi.  1987  yilga  Ummon  uchrashuvida  ilk  bora  barcha  arab

 

davlatlari  rahbarlari  va  hukumatlari,  shu  bilan  birga  FOT  vakili  ham  ishtirok  etdi.

1

 

 

 

1 

The Middle East and North Africa. London.2000.р.266

 

---

32 

 

   Misr  о„zining  ilgarigi  Yaqin  Sharqdagi  yetakchi  mintaqaviy  davlat  maqomini

 

qaytib  olish  uchun  arab-isroil  mojarolarida  tinchlik  о„rnatuvchi  vazifasini

 

bajarishga  kirishdi.  Shu  maqsadda,  u  Yaqin  Sharqni  muvofiqlashtirishda  о„zining

 

vositachilik  faoliyatini  amalga  oshira  boshladi.  Shunday  qilib,  kо„rilayotgan

 

davrda 

Misr 

FOTning 

AQSH 

va 

Iordaniya 

bilan 

munosabatlarini

 

normallashtirishga  sezilarli  hissasini  qо„shdi.  1988-1989  yillarda  H.Muborak

 

amerika  ma‟muriyati,  g„arb  davlatlari  rahbarlari,  Isroil,  Iordaniya,  FOT  bilan

 

muvofiqlashtirish  bо„yicha  barcha  manfaatdor  tomonlar  uchun  maqbul  yо„llarni

 

ishlab  chiqish  maqsadida  bir  qator  muzokaralar  о„tkazdi.  Misr  prezidenti  Yaqin

 

Sharq  bо„yicha  FOT  ishtirokidagi  xalqaro  konferensiya  о„tkazish  fikrini 

qо„llabquvvatladi hamda buning tashkil etilishi uchun barcha zarur shartlarga yordam

 

berilishini  bildirdi.  MAR  rahbariyati  1988  yil  bahorida  AQSH  davlat  kotibi  Shuls

 

tomonidan  ilgari  surilgan  Yaqin  Sharqni  muvofiqlashtirish  bо„yicha,  Isroil

 

tomonidan  okkupatsiya  qilingan  Iordan  daryosining  G„arbiy  qirg„og„i  va  G„azo

 

sektorida  xalqaro  nazorat  ostida,  isroil  qо„shinlarini  qisman  chiqarib  yuborib,  FOT

 

ishtirokida  saylovlar  о„tkazishni  nazarda  tutuvchi  rejani  qо„llab-quvvatladi.

 

Undan  tashqari,  Isroil  bosh  vaziri  Shamir  tomonidan  1989  yil  mayda

 

muvofiqlashtirish  bо„yicha  taklif  qilingan,  FOT  Isroil  hukumati  nazorati  ostidagi

 

okkupatsiya  qilingan  hududlardagi  saylovda  iо„tirok  etish  huquqidan  mahrum

 

bо„ladigan  va  falastinliklarga  “cheklangan  avtonomiya”  berilishi  nazarda  tutilgan

 

alternativ  rejani  MAR  “falastinliklarning  eng  minimal  talablariga  ham  javob

 

bermaydi”  deya  qabul  qilmadi.  Misr  egallagan  bunday  pozitsiya  uning  arab

 

doiralaridagi nufuzining oshishiga sabab bо„ldi.

1

 

    

Oliy  darajadagi  Ummon  uchravidan  keyin  arab  davlatlari  Misr  bilan

 

diplomatik  munosabatlarni  qayta  tiklay  boshladilar.  1987  yil  iyulga  kelib  Misr

 

bilan  rasmiy  jihatdan  faqat  Suriya  va  Liviya  aloqada  emasdilar,  lekin  shunday

 

bо„lsa  ham  Liviya  Misr  bilan  munosabatlarini  normallashtirishga  tayyorligini

 

bildirgan edi.

 

 

Арабский мир. Три десятилетия независимого развития. М., 1990.с.320

 

---

33 

 

80-yillarning  sо„nggida  arab  olamida  butunlay  ichki  va  tashqi  sabablar

 

ta‟sirida  mintaqa  hamda  alohida  davlatlarning  taraqqiyotida  bо„lib  о„tgan

 

jarayonlar  bilan  bog„liq  kuchlar  yangidan  taqsimlandi.  Undan  tashqari,  tarkibiga

 

asosan  “konservativ”  va  “mо„tadil”  davlatlar  kirgan  uchta  mintaqaviy

 

birlashmaning  paydo  bо„lishi,  Misrning  asta-sekin  о„z  obrо„sini  tiklashi,  bular

 

hammasi  birgalikda  arab  mamlakatlarining  tashqi  siyosiy  yо„nalishida  “mо„tadil”

 

blokning yetakchi о„rinni egallashini bildirdi.

 

    

Shu  bilan  birga,  kо„rib  chiqilayotgan  davrda  “mо„tadil”  arab  tuzumlarining

 

tashqi  siyosatida  avvalo  katta  pragmatizmga  intilish  aks  etgan  yangi  elementlar

 

paydo  bо„ldi,  xususan,  bu  SSSR  va  arab  monarxiyalari  о„rtasida  diplomatik

 

munosabatlar о„rnatilishida namoyon bо„ldi.

 

    

Shu  munosabat  bilan  ta‟kidlash  о„rinliki,  SSSRga  nisbatan  tashqi  siyosiy

 

yо„nalishda  shakllantirishda  g„oyalashtirilgan  yondashuvning  ustunlik  qilishi

 

shunga  olib  keldiki,  80-yillarning  о„rtalariga  qadar  sobiq  Sovet  Ittifoqi

 

FKADHKga  kiruvchi  kо„pchilik  arab  davlatlari  bilan  diplotatik  munosabatlarga

 

ega  emasdi.  Faqatgina  Quvayt  bilan  1963  yildayoq  о„rnatilgan  edi.  SSSR

 

mavjudligining  sо„nggi  davrida  sovet  tashqi  siyosatida  rо„y  bergan  о„zgarishlar

 

natijasida,  xalqaro  maydondagi  sezilarli  о„zgarishlar  davrida,  90-yillarning

 

boshlarida  u  Saudiya  Arabistoni,  BAA,  Ummon,  Qatar  va  Baxrayn  bilan  davlat

 

miqyosidagi rasmiy munosabatlarga ega edi. Ta‟kidlash joizki, yangi siyosiyg„oyaviy 

tamiyilga 

muvofiq 

Sovet 

Ittifoqi 

Isroilga 

nisbatan 

munosabatini

 

о„zgartirdi:  1991  yil  noyabrda  bu  mamlakat  bilan  1967  yilda  uzilgan  diplomatik

 

munosabatlarni qayta tiklash tо„g„risida qaror qabul qilindi.

 

    

Sezilarli 

miqdordagi 

arab 

davlatlarining 

yetarlicha 

barqarorlashgan

 

yо„nalishga  о„tishlari  avvalo  ularning  milliy  taraqqiyot  ehtiyojlariga  asoslangan

 

edi.  Agar  ilgarigi  davrda  arab  monarxiyalarining  siyosati  qudratli  davlatlar

 

о„rtasidagi  qarama-qarshilikka  qо„shilib  qolishdan  qochishga  intilish  bilan

 

ta‟riflansa,  “sovuq  urush”  tugaganidan  keyin,  sovet-amerika  munosabatlari

 

normallashish  jihatidan,  SSSR  bilan  har  tomonlama  aloqalarni  rivojlantirish

 

“konservativ” arab tuzumlari uchun о„z ahamiyatiga ega bо„la boshladi.

 

---

34 

 

    Yaqin  Sharq  masalalari  muhokamasini  о„z  ichiga  olgan  katta  doiradagi

 

muammolar  bо„yicha  sovet-amerika  muloqotlarining  rivojlanishi,  arab-isroil

 

mojarolarini  hal  qilinishga  jahon  hamjamiyati  e‟tiborining  ortishi,  G„arbiy

 

Yevropa 

davlatlarining 

faol 

yondashuvi, 

mintaqaviy 

vaziyatlarda 

yangi

 

nuqtalarning  paydo  bо„lishi  (Iroq  va  Eron  о„rtasidagi  harbiy  harakatlarning

 

tо„xtatilishi  va  BMT  vositachiligida  ikkala  davlat  о„rtasida  muzokaralarning

 

boshlanishini  ham  qо„shganda)  qator  arablararo  kelishmovchiliklarni  bartaraf  etish

 

uchun ijobiy sharoit yaratdi.

 

    

1989  yil  mayda  Kasablankada  (Marokko)  bо„lib  о„tgan  oliy  darajadagi  AML

 

doirasidagi  uchrashuv  qarorlari  mintaqaning  alohida  qismlari  о„rtasida  saflarning

 

mustahkamlanishi  uchun  intilishdan  guvohlik  beradi.  Unda  Misrning  Liga  va  uning

 

qoshidagi  tashkilotlarga  a‟zoligi  tiklandi,  FOTning  tinchlikparvar  tashabbuslari  va

 

“intifada”  kо„mak  oldilar.  Xususan,  kengashda  1988  yil  dekabrda  Bosh

 

Assambleyada  Yosir  Arofat  bildirgan  takliflar  ma‟qullandi.  U  о„z  nutqida

 

terrorizmning  har  qanday  shakliga  nisbatan  Falastinning  qat‟iy  rad  qilish

 

pozitsiyasini,  muzokara  jarayoniga  asos  sifatida  BMTning  №242  va  №  338

 

rezolyusiyalarini  hamda  ushbu  rezolyusiyalarga  muvofiq  Yaqin  Sharq  mojarolari

 

ishtirokchilari  bо„lgan,  Falastin  davlatining  qanday  bо„lsa,  Isroil  davlatining  ham

 

xuddi  shunday  tinch  va  xavfsiz  yashashlari  uchun  barcha  huquqlarini  tan  olishini

 

bayon qildi.

1

 

    

Kasablankadagi  kengashda  AML,  Falastin  Ozodlik  Tashkiloti  bilan  ketma-ket

 

falastinliklar  huquqi  muhokamasi  maqsadida  Yaqin  Sharq  bо„yicha  xalqaro

 

konferensiya  о„tkazish  g„oyasini  qо„llab-quvvatlashini  yana  bir  ta‟kidladi.

 

Boshqacha  aytganda,  Liga  amalda  BMT  Xavfsizlik  Kengashining  Yaqin  Sharqni

 

tinch  yо„l  bilan  muvofiqlashtirish  bо„yicha  №242  va  №  338  rezolyusiyalarini  tan

 

oldi,  bu  esa,  о„z  navbatida  amalda  Isroil  davlatini  tan  olinishini  bildirardi.

2

 

80-yillarning  ikkinchi  yarmida  belgilanib,  AML  tomonidan  turli  sessiyalar  va

 

kengashlarda  qabul  qilingan  qaror  va  rezolyusiyalar  ta‟siri  ostida  bir  joyga

 

 

1

Звягельская  И.Д.  Ближневосточный  конфликт.  История,  динамика,  перспективы.  М.,  2005.с.109

 

2

The Middle East and North Africa. London.2000.р.266

 

---

35 

 

jamlangan  arablararo  munosabatlardagi  markazga  intiluvchi  tamoyillar  90-

 

yillarning  boshida  jiddiy  sinovlarga  uchradi.  Gap  shundaki,  1990  yilning  2

 

avgustida  Iroq  Quvayt  hududiga  bostirib  kirib,  unga  qarshi  agressiyani  amalga

 

oshirdi.

 

    AML  tezlik  bilan  Fors  kо„rfazi  hududida  paydo  bо„lgan  bunaqangi  о„ta  keskin

 

harbiy-siyosiy  vaziyatga  munosabat  bildirdi.  1990  yilning  3  avgustida  Qohirada

 

bо„lib  о„tgan,  shoshilinch  sur‟atda  chaqirilgan  AML  Kengashining  favqulotda

 

sessiyasida  21  a‟zo-davlatdan  14tasi  Liga  Iroqning  agressiv  harakatini  ayblab,

 

undan  zudlik  bilan,  e‟tirozsiz  Qavaytdan  Iroq  qо„shinlarini  olib  chiqishni  talab

 

qilgan  qarorini  ma‟qulladilar,  uchrashuvning  6ta  a‟zosi  (Iroq,  Iordaniya,

 

Mavritaniya,  Sudan,  Yaman  va  FOT)  ushbu  qarorni  rad  etdilar.  Bu  talab  1990  yil

 

10  avgustda  Qohirada  bо„lib  о„tgan  AML  a‟zo-davlatlari  rahbarlarining  majlisida

 

tasdiqlandi.  Undan  tashqari,  uchrashuvda  ishtirok  etgan  Liganing  20ta  a‟zolaridan

 

12tasi  (Baxrayn,  Jibuti,  Misr,  Qatar,  Quvayt,  Livan,  Marokko,  BAA,  Ummon,

 

Saudiya  Arabistoni,  Suriya,  Somali)  iroq-quvayt  mojarosini  hal  qilishda  yordam

 

berishi  uchun  Fors  kо„rfaziga  qurolli  kuchlarini  yuborishni  sо„rab  AQShga

 

murojaat  qilgan  Saudiya  Arabistoni  hukumatiga  kо„maklishishlarini  bildirdilar;

 

ushbu  hududga  arab  kuchlarini  yuborish  va  ushlab  turish  uchun  ovoz  berdilar,

 

undan  tashqari  Iroqqa  qarshi  iqtisodiy  sanksiyalar  qо„llash  uchun  roziliklarini

 

bildirdilar.  Tashkilotning  qolgan  a‟zolari  esa  chet  el  qо„shinlari  taklif  qilinishini

 

qoraladilar,  bu  davlatlarning  tashqi  ishlar  vazirlari  1990  yil  avgustida  inqirozni

 

muvofiqlashtirishning 

mumkin 

bо„lgan 

yо„llari 

muhokamasi

 

maqsadidagiuchrashuvda  ishtirok  etishdan  bosh  tortdilar.  Shu  munosabat  bilan

 

Marokko  qiroli  Hasan  1990  yil  noyabrda,  Fors  kо„rfazidagi  inqirozni  arab

 

davlatlarining  о„z  kuchlari  bilan  bartaraf  qilishga  urinib  kо„rish  uchun  oliy

 

darajadagi  arab  konferensiyasi  chaqirilishini  qat‟iy  talab  qildi.  Ammo,  iroq-quvayt

 

mojarolari atrofida arab olamidagi ixtiloflar tufayli bu g„oya qо„llabquvvatlanmadi. 

 

 

 

---

36