Sinf: 8 Fan: Kimyo Dars mavzusi

CaF₂



KCl·NaCl

Silvinit



KClO₃

Bertolle tuzi

Ftorapatit

3Ca₃(PO₄)₂·CaF₂

Kriolit

Na₃[AlF₆]

Karnallit

KCl·MgCl₂·6H₂O

Xlorli ohak

CaOCl₂

Kainit

KCl·MgSO₄·3H₂O

NaCl

Osh tuzi

KCl

Silvin

T/r	Mazmun	Ftor	Xlor	Brom	Yod
1.	Asab kasalliklarida, uyqisizlikda …….li dori-darmonlar tavsiya qilinadi.			+
2.	Vodoprovod suvidagi kasallik qo’zg’atuvchi bakteriyalarni yo’qotishda qo’llaniladi.		+
3.	5% li spirtdagi eritmasini antiseptik va qon to’xtatuvchi vosita sifatida ishlatamiz.				+
4.	Birikmalari alyuminiy ishlab chiqarish jarayonida qoldiq sifatida atmosferaga chiqarib tashlanadi.	+
5.	U inson organizmida yetishmasa “bo’qoq”kasalligi yuzaga keladi.				+

b) O’tgan mavzuni so’rash, xulosalash:

Uyga vazifani so’rashda “BUMERANG”` jadvalidan foydalanmiz. Galogenlarning ishlatilish sohalari bo’yicha o’quvchilar olgan bilimlar tekshiriladi.

“BUMERANG”` jadvali №2

T/r	Mazmun	Ftor	Xlor	Brom	Yod
1.	Oziq-ovqat tarkibida birikmasi eng ko’p ishlatiladigan galogen		+
2.	O’smirlik davri rivoji uchun eng zarur element				+
3.	Uning kumushli birikmasi fotoqog’oz ishlab chiqarishda foydalaniladi.			+
4.	Fosgen deb ataluvchi birikmasi zaharli gaz sifatida harbiy maqsadda foydalaniladi.		+
5.	Tarkibida u mavjud bo’lgan tish pastalari tilla tishli kishilarga tavsiya etilmaydi.	+

Har bir guruh darsda qatnashganiga qarab ball yig’ib boradi darsning so’nggida ular qo’shiladi.

c) yangi mavzuni tushuntirish:

Kimyoviy elementlar davriy sistemasining oltinchi guruh bosh guruhchasi (kislorod guruhchasi)da kislorod, oltingugurt, selen, tellur va poloniy elementlari joylashgan.

• 
  Kislorod- 1771 yil K. Shelee tomonidan. (Kislota yaratuvchi)
  
• 
  Oltingugurt-Qadimdan ma’lum. (Lotinchada och-sariq)
  
• 
  Selen-1817 yil shved I.Berselius va G.Gan (Oy)
  
• 
  Tellur-1782 yilrumin F.I.Myuller (Yer)
  
• 
  Poloniy- 1848 yil polyak Pyer va Mariya Skladovskaya Kyuri (Polsha sharafiga)
  

Elektron konfiguratsiyasi

• 
  Kislorod guruhchasi elementlarining tashqi energetik pog‘onasida oltitadan elektron bor.
  
• 
  Shu sababli bu elementlar o‘zlarining tashqi energetik qavatlarini tugal holatga, ya’ni sakkizta elektronli holatga keltirish uchun ikkita elektron qabul qilib oladi, natijada –2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Oltingugurt, selen va tellurning tashqi energetik pog‘onasida bo‘sh holdagi d-orbitallar mavjud. Tashqi qobiqdagi juftlashgan p- va s-elektronlar bittadan d-orbitallarga ko‘chib o‘tishi mumkin. Kislorod ikkinchi davr elementi, uning tashqi energetik qavatida d-orbitallar mavjud emas. Shuning uchun u +4, +6 oksidlanish darajalarini namoyon qila olmaydi.
  

Oltingugurt
Tabiatda uchrashi. Oltingugurt tabiatda erkin holatda ham, birikmalar ko‘rinishida ham uchraydi. O‘zbekistonda oltingugurtning tabiiy manbalari mavjud.

Erkin holdagi oltingugurt kinovar HgS Xalkopirit CuFeS₂

Hozirgi kunda mamlakatimizda ishlab turgan tabiiy gaz va gaz kondensatlarini qayta ishlash korxonalarida oltingugurt va oltingugurt birikmalarini olish yo‘lga qo‘yilgan.

Selen va tellur yarimo‘tkazgichlar, quyosh batareyalari, termoregulyatorlar tayyorlashda, po‘lat va shishaning maxsus navlarini ishlab chiqarishda asosiy xomashyo bo‘lib xizmat qiladi.

Oltingugurt bir necha xil allotropik shakl o‘zgarishga ega: rombik oltingugurt S8; monoklinik oltingugurt S8; plastik oltingugurt Sn.

Oltingugurt rudalarini “bekorchi jins”lardan tozalash uchun sanoatda “flotatsiya” usulidan keng foydalaniladi.

Oltingugurt uglerod (IV )-sulfid CS₂ va organik erituvchilarda eriydi. Oltingugurt elektr tokini va issiqlikni yomon o‘tkazadi.
Oltingugurt kimyoviy reaksiyalarda oksidlovchi, kislorod bilan reaksiyaga kirishganda esa qaytaruvchi bo‘lib ishtirok etadi.
Oltingugurtning kimyoviy xossalarini ifodalashda kimyoviy sanoatidan foydalaniladi.

Yangi mavzuni xulosalash:

Bugungi darsda biz siz bilan xalkogenlar haqidagi umumiy ma’lumotlar bilan tanishdik.Keyingi mavzularda biz ular haqida yanada batafsilroq ma’lumotlarga ega bo’lamiz.

Hozir esa bugungi darsda nimalarni o’rganib olganingizni tekshirib olamiz.

O’tilgan mavzu bo’yicha “Aql gimnastikasi” o’tkaziladi. Har bir guruhga 10 tadan savollar beriladi.

S A V O L L A R

1. 
   Kislorod guruhchasi metallmaslari qanday nomlanadi?
   

(Javob: xalkogenlar)

2. 
   Nima sababdan kislorod +4 va +6 oksidlanish darajalarni namoyon qila olmaydi?
   

(Javob: uning tashqi qavatida d-orbitallar mavjud emas)

3. 
   SO₃ ning konsentrlangan sulfat kislota bilan hosil qilgan birikmasi bu -
   

(Javob: oleum)

4. 
   Oltingugurt necha xil allotropic shakl o’zgarishlarga ega? Qaysilar?
   

(Javob: rombik-S₈, monoklinik-S₈, plastic –S_n)

5. 
   Formulasini ayting: a) gips
   

(Javob: CaSO₄·2H₂O)

6. 
   b) mis yaltirog’i
   

(Javob: Cu₂S)

7. 
   Oltingugurt qanday reaksiyalarda oksidlovchi xossasini namoyon qiladi?
   

(Javob: metallar va vodorod bilan)

8. 
   Oltingugurt qaysi elementlar bilan reaksiyasida qaytaruvchi xossasini namoyon qiladi?
   

(Javob: O₂, Cl₂, F₂)

9. 
   Oltingugurt tabiatda qanday hollarda uchraydi?
   

(Javob: erkin holda ham birikmalar ko’rinishida ham)

10. 
    PbS qanday rangli cho’kma?
    

(Javob: qora rangli)

1. 
   Kislorod ftorli birikmalarda qanday oksidlanish darajasini namoyon qiladi?
   

(Javob: +2)

2. 
   Tabiatda oltingugurtning qaysi allotropic shakli uchraydi?
   

(Javob: rombik oltingugurt)

3. 
   Sulfat kislota metallar bilan ta’sirlashganda metallarning faolligiga, sulfat kislota konsentratsiyasiga va
   

reaksiya sharoitiga qarab qanday moddalarni ajratib chiqaradi?

(Javob: SO₂, S va H₂S)

4. 
   S, Se, Te qanday oksidlanish darajasini namoyon qiladi?
   

(Javob: -2; +4; +6)

5. 
   Kauchukni vulqonlashda qaysi element ishlatiladi?
   

(Javob: oltingugurt)

6. 
   Berilganlardan qaysi biri suyultirilgan sulfat kislota bilan ta’sirlashadi? (Cu, Zn, C₁₂H₂₂O₁₁, MgO)
   

(Javob: Zn; MgO)

7. 
   Sulfat kislota va sulfatlarni aniqlashda qaysi reaktivdan foydalaniladi?
   

(Javob: BaCl₂)

8. 
   Flotatsiya nima?
   

(Javob: qattiq jismlarni suyuqlik sirtida qalqib turishi)

9. 
   Formulasini ayting: a) Rux aldamasi
   

(Javob: ZnS)

10. 
    b) taxir tuz
    

(Javob: MgSO₄ · 7H₂O)

Yangi mavzuni mustahkamlash:

Darsni mustahkamlash maqsadida guruhlarga topshiriqlar beriladi. Guruhlarning har bir javobi guruh rangiga mos sariq, och yashil, qo’ng’ir va jigarrang doirachalar bilan baholab boriladi.

Bunda har bir guruhlarga bir necha qiziqarli topshiriqlar beriladi.

Bular quyidagilar:

I.Shart To’g’risini top! o’yini

SAVOLLAR	TO’G’RI	NOTO’G’RI
Oltingugurt o’zgaruvchan element bo’lib, II, IV, VI valentlikka ega	O’	Sh
Kislorodning ikki xil allotropic shakl o’zgarishga ega bo’lib, ular O2­ va O3	Z	L
Oltingugurt allotropic shakl ko’rinishga ega emas	O	B
Oltingugurt kislorod bilan ikki xil oksid hosil qiladi, SO2 va SO3	E	G
Fosfor elementi p-elementlar oilasiga kiruvchi metallmas elementdir	Z	K
Xalqogenlar V-guruhning bosh guruhcha elementlari bo’lib tashqi pog’onasida 8 ta electron bor	J	A
Oltingugurt tabiatda faqat birikma holida uchraydi	Ch	Y
Se va Te faqat II valentlikka ega	N	O
Barcha yonish jarayonlari CO2 yordamida sodir bo’ladi	A	L
Qattiq jismlarni suyuqlik ustida qalqib turishi flotatsiya deyiladi	I	S

Bunda mavzu haqida berilgan ma’lumotlarning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligi tahlil qilinib, belgilanadi. Belgilangan harflar qo’shib o’qiladi va yangi so’z paydo bo’ladi. Bu yerda “O’zbek ayoli” so’zi chiqadi, darsda tarbiyaviy maqsad ham amalga oshiriladi, ya’zi bu so’z o’quvchilar bilan tahlil qilinadi, ularni fikri tinglangandan so’ng xulosalab beriladi.
II. Shart. TUSHIRIB QOLDIRILGAN SO’ZLARNI TOPING.

I.Guruh

1. 
   Vodorod. Podshox davrida jinoiy ish qilib, o’limga hukm qilinganda, hukm ijro etiladigan joy?
   
2. 
   Kislorod. Tomoq og’riganda uchrashadigan vrachning nomi?
   
3. 
   Geliy. Bezak uchun shochga ishlatiladigan yelim?
   
4. 
   Kumush Kemiruvchi hayvonning nomi tojik tilida aytilishi?
   
5. 
   Radiy. Biror narsani inkor ma’nosida aytiladigan so’z?
   
6. 
   Aktiniy. Yuridik hujjatlardan biri?
   
7. 
   Alyuminiy. Biror narsani ko’rmaslik uchun ko’zga ishora qilish?
   
8. 
   Ftor Kiygan kiyimi gavdasiga sig’maganda aytiladigan so’z?
   

II.Guruh

1. 
   Berkliy. Ochilmaydigan joyni yana qanday aytish mumkin?
   
2. 
   Kripton. Nina bilan tikiladigan yoki u bilan biror narsani bog’lash mumkin?
   
3. 
   Tellur. Birovni kaltaklash ma’nosida aytiladigan so’z?
   
4. 
   Selen. Bahor va kuzda juda ko’p yomg’ir yog’ishi?
   
5. 
   Niobiy. Suvning tojik tilida aytilishi?
   
6. 
   Azot. Poygada va janglarda qatnashadigan hayvon?
   
7. 
   Sirkoniy. Yer ostida topilgan boylik?
   
8. 
   Qo’rg’oshin. Mehmon kelganda tayyorlanadigan taom?
   

III.Shart “T” sxemasi

H₂SO₄

Ijobiy tomoni Salbiy tomoni

Kimyo sanoatining noni Kons. Holati shahkar, qog’oz va gazlamalar

tarkibidagi sellulozadan suvni tortip oladi va

ko’mirga aylanadi

Darsni xulosalash:

Bugun biz siz bilan xalkogenlarning kimyoviy elementlar davriy jadvalida joylashgan o`rni va atom tuzilishi haqida bilimlarga ega bo’ldik.Shuningdek,hayotimizda osh tuzidan va yoddan qanday foydalanish kerakligi haqidagi ma’lumotlar bilan tanishdik.

O’quvchilarni baholash:

Guruhlar to’plagan ballar sanalib, g’oliblar aniqlanadi. Individual baholar qo’yiladi va uy vazifasi topshiriladi.

Uyga vazifa: o’tilgan mavzuni o’qib kelish, yangi mavzuga tayyorlanish. Mavzu yuzasidan savollarga javob topib kelish.