Ўз йўлида тиниқмас жисмга деч келиш билан радиотўлқинлар ундан айланиб ўтади. Дифракция тўсиқнинг геометрик ўлчамлари ва тўқин узунликлари нисбатларига боғлиқ равишда турли даражаларда намоён бўлади.
Узаткич
Қабул қилгич
Дифракция
Тўғри кўриниш
Радиотўлқинларни тарқалиши қонунлари
Рефракция
Хоссалари нуқтадан-нуқтага аста-секин ўзгарадиган бир жинсли бўлмаган муҳитларда радиотўлқинлар эгри чизиқли траекториялар бўйича тарқалади. Муҳитнинг хоссаси қанчалик кескин ўзгарса, траекториянинг эгрилиги шунчалик катта бўлади
1 — нормал;
2 — критик;
3 — ўта рефракция;
4 — манфий
Радиотўлқинларни тарқалиши қонунлари
Кўп нурли тарқалиш
Радиотўлқинларни тарқалиши қонунлари
Интерференция
Бу ҳодиса фазода бир қанча тўлқинларнинг қўшилишида кузатилади.
Фазонинг турли нуқталарида қўшиладиган тўлқинларнинг фазалари нисбатига боғлиқ равишда натижавий тўлқин амплитудасининг ортиши ёки камайиши олинади
Радиотўлқинларни тарқалиши қонунлари
Сўниш
Радиотўлқинлар тарқалиши жараёнида қатор сабабларга боғлиқ бўладиган кучсизланишга (сўнишга) учрайди.
Барча алоқа тизимлари одатда узатиладиган алоҳида ёки гуруҳли сигнал билан модуляцияланган гармоник ЮЧ тебранишлар кўринишидаги (синусоидал) радиосигналларни ишлатади. Ҳар бир алоқа линиясига маълум полоса ажратилади. Ажратилган полосанинг ўрта частотаси узатувчи радиостанциянинг номинал частотаси дейилади. Халқаро радиоалоқа регламентига мувофиқ радиочастоталар 9 та дипазонларга бўлинган, уларда радиотўлқинларнинг тарқалиши шароитлари бир хил ва 4 дан 12 гача номерлар билан белгиланади.
Барча алоқа тизимлари одатда узатиладиган алоҳида ёки гуруҳли сигнал билан модуляцияланган гармоник ЮЧ тебранишлар кўринишидаги (синусоидал) радиосигналларни ишлатади. Ҳар бир алоқа линиясига маълум полоса ажратилади. Ажратилган полосанинг ўрта частотаси узатувчи радиостанциянинг номинал частотаси дейилади. Халқаро радиоалоқа регламентига мувофиқ радиочастоталар 9 та дипазонларга бўлинган, уларда радиотўлқинларнинг тарқалиши шароитлари бир хил ва 4 дан 12 гача номерлар билан белгиланади.
Радиочастоталарнинг таснифланиши
Частоталар
Тўлқин узунлик-лари
Тўлқин узунлигининг метрик номи
Частоталар диапазони номи
Тўлқинлар нимдиапазони
4 - 3...30 кГц
100...10 км
Мириаметрли
Жуда паст ЖПЧ
Ўта узун (ЎУТ)
5 – 30...300 кГц
10...1 км
Километрли
Паст ПЧ
Узун (УТ)
6 – 0,3..3 МГц
1 км....100 м
Гектометрли
Ўрта ЎЧ
Ўрта (ЎТ)
7 – 3...30 МГц
100...10 м
Декаметрли
Юқори ЮЧ
Қисқа (ҚТ)
8 – 30... 300МГц
10...1 м
Метрли
Ультра юқори УЮЧ
Ультра қисқа (УҚТ)
9 – 0,3...3 ГГц
1 м...1 дм
Дециметрли
Ўта юқори ЎЮЧ
10 – 3..30 ГГц
10...1 см
Сантиметрли
Жуда юқори ЖЮЧ
11 – 30.. 300 Гц
10...1 мм
Миллиметрли
12 – 300... 3000 ГГц
1... 0,1 мм
Децимиллиметрли
Ҳар бир радиохизматга ўз диапазони оралиғи ёки қайд этилган частоталар ажратилган
Радиотўлқинларнинг тарқалиши
Ер усти ҳаракадаги алоқаси учун ажратилган айрим диапазонларни белгилаш
Атама
Частоталар дипазони
Тушунтириш
Қисқа тўлқинли диапазон (ҚТ)
2–30 МГц
Тарқалишнинг ўзига хос хусусиятлар туфайли асосан узоқ масофали алоқада қўлланилади
«Си-Би»
25.6–30.1 МГц
Хусусий шахслар алоқадан фойдаланиши мумкин бўлган фуқаро диапазони. Турли давлатларда бу оралиқда 40 дан 80 тагача қайта этилган частоталар (каналлар) ажратилган
«Low Band»
33–50 МГц
Ер усти ҳаракатдаги алоқаси диапазони
УҚТ
136–174 МГц
Энг кенг тарқалган ер усти ҳаракатдаги алоқаси диапазони
ДЦВ
400–512 МГц
Ер усти ҳаракатдаги алоқаси диапазони.
Ер сиртида тарқаладиган ва ер шарининг қавариқлиги қисман оғдирадиган дифракция туфайли радиотўлқинлар сирт тўлқинлари дейилади. Сирт тўлқинларининг тарқалиши ер шари сиртининг хоссаларига кучли боғлиқ бўлади.
Ер сиртида тарқаладиган ва ер шарининг қавариқлиги қисман оғдирадиган дифракция туфайли радиотўлқинлар сирт тўлқинлари дейилади. Сирт тўлқинларининг тарқалиши ер шари сиртининг хоссаларига кучли боғлиқ бўлади.
Атмосферада юқори баландликларда тарқаладиган ва атмосферанинг бир жинслимасликлари туфайли ерга қайтадиган радиотўлқинлар фазовий тўлқинлар дейилади.
УҚТ диапазоннинг ўзига хос хусусиятлари
УТ, ЎТ ва ҚТ диапазонларида радиотўлқинларнинг тарқалиши
УТ, ЎТ ва ҚТ диапазонларида радиотўлқинларнинг тарқалиши
Бу дипазонларида радиотўлқинлар кўплаб ҳолларда Ер юзасидаги нотекисликларларнинг тўлқин узунлигидан ошиб кетади ва уларнинг тарқалишида дифракция самараси намоён бўлади.Тўсиқлар атрофида эгилишда “соя”нинг пайдо бўлади.
Сояли зонада радиотўлқинларни қабул қилиш шароитлари бузилади
ҚТ диапазонда радиотўлқинларнинг тарқалиши
ҚТ диапазонда радиотўлқинларнинг тарқалиши
Бу диапазондаги радиотўлқинлар асосий Ер сиртида сезиларли даражада ютилади ва Ер юзаси бўйлаб радиоалоқа масофаси 100 кмлардан ошмайди, аммо улар ионосферадан кам йўқотиш билан жадал қайтади
Метрли диапазонда радиотўлқинларнинг тарқалиши
Метрли диапазонда радиотўлқинларнинг тарқалиши
Бу диапазонларда ишлайдиган узатиш тизимларининг ишлаш масофаси, асосан узатиш ва қабул қилиш антенналар орасидаги тўғри (оптик) кўриниш чегаралари билан чекланган
Катта масофаларда алоқани амалга ошириш учун А ва Б нуқталар орасидаги оралиқ станцияларни (ёки ретрансляторларни) ўрнатиш ёки антенналарни юқори баландликларга кўтариш керак.
Метрли диапазонда радиотўлқинларнинг тарқалиши
Метрли диапазонда радиотўлқинларнинг тарқалиши
Радиокўриниш чегараларидаги алоқа нафақат қабул қилиш нуқтасига тўғридан-тўғри тўлқиннинг, балки ер юзасидан қайтган тўлқиннинг бир вақтнинг ўзида келиш имконияти билан тавсифланади
В нуқтага иккита тўлқинлар тўғри ва Ер сиртидаги С нуқтадан қайтган тўлқинлар келади. Қабул қилиш нуқтасида ва қайтган тўлқинларнинг интерференцияси ҳодисаси содир бўлади.
Сантиметрли ва миллиметрли диапазонлар радиотўлқинларининг тарқалиши
Сантиметрли ва миллиметрли диапазонлар радиотўлқинларининг тарқалиши
Бундай радиотўлқинлар нурланиш манбаидан қабул қилиш нуқтасига ёруғлик тўлқинлари каби тўғри чизиқли нурлар кўринишида тарқалади. Бундай радиотўлқинларнинг тарқалишининг шартларидан бири уларнинг тарқалиши йўлида экранлаш (соялаш) тўсиқларнинг бўлмаслиги ҳисобланади. Бу бундай радиотўлқинлар тўсиқларни жуда кучсиз айланиб ўтиш қобилиятига эга эканлигига боғлиқ.
Узатиш ва қабул қилиш антенналари битта тўғри чизиқда бўлиши - бир-бирларини “кўриши” керак. Ер усти радиоалоқа линияларида тўғри кўриниш масофаси узатиш ва қабул қилиш антенналарнинг баландликлари орқали аниқланади ва одатда 40 ... 60 кмдан ошмайди.
Радиоқабуллашга ҳалақитлар
Радиоқабуллаш шартлари сигнал майдони кучланганлигини абсолют қийматлари орқали эмас, балки сигнал майдони кучланганлигини шовқин майдони кучланганлигига нисбати орқали аниқланади.
Турли алоқа турлари – радиотелефон, радиотелеграф, радиоэшиттиришни ва бошқаларни амалга ошириш учун маълум минимал сигнал/ҳалақит нисбати талаб қилинади. Бу жойда ва берилган тўлқин диапазонида ҳалақитлар сатҳини аниқлашни билиш катта амалий аҳамиятга эга.
Саноат ва атмосфера ҳалақитлари
Саноат ҳалақитлари манбалари
1) ишлаши учқунлаш билан бўладиган турли хил электр қурилмалар,
2) қисқароқ тўлқинли стнацияларнинг ишчи диапазонига тушадиган асосий частотанинг юқори гармоникаларини нурлантирадиган радиостанциялар ҳисобланади. Улар айниқса 2000 ÷ 10000 м тўлқинлар узунликларида ҳалақитлар майдони кучланганлиги 1000 мкВ/мга етадиган катта шаҳарларда сезиларли бўлади. Қисқароқ тўлқинларда саноат ҳалақитлари камаяди.
Саноат ҳалақитларини уларнинг вужудга келиши жойларида ҳам радиотўлқинларни нурланишига, ҳам уларнинг таъминот ўтказгичлари бўйича тарқалишига тўсқинлик қиладиган фильтрлаш ва экранлашнинг қўлланилиши йўли билан сўндирилади.
Космик ҳалақитлар
Ердан ташқи манбалар ҳосил қиладиган радионурланишлар космик радионурланишлар, бу нурланишлар ҳосил қиладиган ҳалақитлар эса космик ҳалақитлар дейилади.
Галактикадаги ҳалақитлар 18 ÷ 30 МГц диапазонда энг интенсив ҳисобланади. Бу ҳалақитлар сатҳи жуда доимий, лекин ернинг айланиши ҳисобига ер сиртининг бу нуқтасида ҳалақитлар сатҳининг суткалик ўзгариши кузатилади.
Ер сирти ва атмосфераси ҳосил қиладиган ҳалақитлар
Ер ҳам радионурланишлар манбаи ҳисобланади. Ернинг радионурланишлари Ерда жойлашган антенналар ёки Ер билан алоқада космик кемалар антенналарининг йўналтирилганлик диаграммалари ён япроқчалари орқали қабул қилиниши мумкин.
Ернинг иссиқлик радионурланишларидан ташқари, ҳалақитлар Ер атмосферасининг нурланишлари орқали ҳосил қилинади. Физикадан маълумки, агар газ қандай частотада нурланишни селектив ютса, у ҳолда у ўша частотада нурланишни чиқаради.
Атмосфера шовқинлари 1000 ÷ 20000 МГц диапазонда намоён бўлади. Бу диапазонда у галактик шовқиндан катта бўлади ва ташқи шовқинларнинг деярли ягона тури ҳисобланди.
Радиоқурилмаларнинг ўзаро ҳалақитлари
Радиовоситаларни қўлланилиш соҳаларини кенгайиш билан қурилмалар орасида кўп ҳолларда чекловчи омил уларнинг ўзаро ҳалақитлари ҳисобланади. Ўзаро ҳалақитларнинг қиймати танланган частоталар дипазонига боғлиқ бўлади ва сезиларли даражада атмосфранинг ҳолати орқали аниқланади. Шунинг учун янги радиоқурилмаларни жойлаштиришда бўлиши мумкин ўзаро ҳалақитларнинг эҳтимолликларини ва сатҳларини аниқлашга йўналтирилган махсус тадқиқотларни ўтказиш зарур.
Симсиз алоқа антенналарининг ўзига хос хусусиятлари
Дарснинг мақсади:
Талабаларда симсиз алоқа антенналарининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида батафсил тасаввур ҳосил қилиш;
мазкур билимларни мустақил таҳлил қилишга кўмаклашиш;
ёшлар ўртасида соғлом маьнавий ва тарбиявий муҳитни шакллантириш.
