Ўсимликлар морфологияси ва

ўтказувчи 
тўқимани ҳимоя 
қилади ва илдизнинг мустаҳкамлигини оширади. Натижа­
да бирламчи пўстлоқ ҳаётчанлигини йўқотади, пироварди- 
да емирилиб тўкилади. Бир паллали ўсимликларнинг ил- 
дизида иккиламчи тузилиш бўлмайди. Шунинг учун улар­
да эндодерма узок, сақланади ва ривожланишнинг учинчи 
даврини ўтказади. Шундан сўнг эндодерма механик тўқи- 
ма вазифасини бажаради.
Марказий цилиндр — плеромадан ҳосил бўлади, у асо­
сан перицикл ва ўтказувчи система (бирламчи ва икки­
ламчи ксилема, флоэма)дан иборат.
Перицикл 
(юнон. п е р и — ёнида; ц и к л о с — ҳалқа) 
ёш илдизларда (бўлинувчи зонада) вақгинча меристема ва­
зифасини бажарувчи (эндодерма остида жойлашган) ти­
рик ҳужайралар бўлиб, марказий цилиндрни ўраб олади 
(93-расм, 3).
Ёпиқ уруғли ўсимликларда перицикл асосан бир пал­
лали (ғалла, агава, драцена)ларда, баъзан икки паллали­
ларда (ёнғоқ, каштан, тол, каркас) ҳамда очиқуруғлиларда 
бир неча қават ҳужайралардан иборат. Сувда ўсувчи ва 
паразит ўсимликларда перицикл бўлмайди. И лдизнинг 
бошланғич тузилиш даврида перициклдан ҳамма ён ил­
дизлар юзага келади. Икки паллали ўсимликларда илдиз­
нинг иккиламчи тузилиши вақгида перицикл камбий би­
лан туташиб илдиз нурларини, йўғон тортган илдизларда 
феллоген ҳосил бўлишда фаол қатнашади.
Баъзан перицикл ҳужайраларининг айлана қалинлиги 
бир хил бўлмайди. Масалан, ёнғоқ ва айрим галладош- 
ларда перицикл кўп қаватли бўлиб, ксилема эса флоэма 
нурлари қаршисида узилади, шунинг учун протоксилема 
эндодермага тақалади. Перицикл ҳужайраларида смола, 
мой йўллари бўлиши мумкин. Ғалла ўсимликларида пе­
рицикл ҳужайраларининг деворлари қалинлашиб ёғочла* 
нади ва мустаҳкамлик берувчи вазифани бажаради.
Марказий цилиндр асосан ўтказувчи найлардан таш ­
кил топган, шунинг учун ҳам 
стела 
деб аталади. Стела

---

плеромадан тараққий этади. Стелнинг ташқи қаватидан 
перицикл (юнон. пери — ёнида; циклос — ҳалқа) ҳалқаеи 
ҳосил бўлади. Унинг ҳужайралари узоқ вақтгача меристе­
ма хусусиятини сақлайди. Перицикл ҳужайраларининг 
бўлинишидан ён илдизлар ҳосил бўлади. Перицикл ости­
да прокамбий юзага келади ва бошланғич ўтказувчи тўқи- 
мага айланади. Ўтказувчи тўқима флоэма ва ксилемадан 
иборат. Флоэма ксилемадан илгари тараққий этади; даст­
лаб перицикл яқинида йўлдош ҳужайралари элаксимон 
бўлмаган найлар юзага келади ва протофлоэма ҳосил бўла- 
ди. Кейинчалик флоэма элементлари (йўлдош ҳужайра- 
лари элаксимон найлар) илдизнинг марказга яқин жойи- 
да ҳосил бўлади ва метафлоэма ривожланади (93-расм, 3, 
4). Протофлоэма билан метафлоэма биргаликда бирламчи 
флоэмани ташкил этади.
Флоэманинг ксилемадан олдин юзага келишига асо­
сий сабаб шундан иборатки, илдиз апексидаги меристема 
ҳужайраларининг фаолияти учун зарур бўлган пластик 
моддаларни ўтказиб беради.
Илдиз апексидан узокда ксилема шаклланади. Унинг 
биринчи элементи (протоксилема) ўсиш зонасида юзага 
келади. У чўзилиш хусусиятига эга. Шу сабабли ҳалқаси- 
мон, спиралсимон, нуқтали ҳошиялари бор трахеидлар 
(трахеид ёки найча) кўринишида бўлади. Илдизнинг бўйига 
чўзилиши тўхташ вақтида улар тўрсимон ва порали бў- 
лади.
Ўтказувчи най тола туттамлари шакллангандан сўнг бир­
ламчи ксилема юлдуз шаклида жойлашади. Ксилема нур­
лари орасида навбати билан флоэма шаклланади. Юлдуз 
шаклидаги ксилема нурларининг сони турлича, масалан, 
диарх — икки нурли; триарх — уч нурли, полиарх — кўп 
нурли бўлади.
Илдизнинг иккиламчи тузилиши. 
Илдизнинг ўсиши на­
тижасида унинг бошланғич тузилиши ўзгариб, иккиламчи 
тузилишга ўтади. Бу ўзгариш камбий ҳосил бўлиши билан 
бошланади. Камбий флоэма ва ксилема ҳалқалари ораси­
даги асосий паренхима тўқимасининг ички, яъни ўзак 
томонидан флоэма боғламларида тарқалиб кетган қисм- 
лардан вужудга келади. Уларнинг ҳужайралари бўлиниб, 
иккиламчи ксилема ҳосил қилади. Ксилема нурининг ичи-

---

да жойлашган перицикл ва паренхима ҳужаиралари ҳосил 
қилган камбий ёйлари туташиб, камбий ҳалқасини вужудга 
келтиради (95-расм, Б6). Камбий ҳалқаси ташқарига ик­
киламчи флоэма ва иккиламчи ксилема ишлаб чиқаради. 
Камбий ҳалқаси вужудга келгандан сўнг, иккиламчи фло­
эма четга сурилиб, ксилема марказдан жой олади ва тез 
ривожланади. Агар бу жараён узоқ давом этса, илдиз анча 
йўғонлашади. Аммо илдизда худди пояникига ўхшаш дав- 
рий ўсиш ҳалқаларини аниқлаш қийин.
95