Ўсимликлар морфологияси ва

10-§. УРУҒЛАНИШ ВА УРУҒНИНГ РИВОЖЛАНИШИ
Чанг найчасининг ҳосил бўлишн. Чанг уруғчининг тум- 
шуқчасига тушгандан сўнг маълум вақг (15—45 мин., бир 
неча соат ёки бир неча ҳафта) ўтгандан кейин бўртиб уса­
ди ва унинг сифоноген (вегетатив) ҳужайрасидан ҳосил 
бўлган чанг найчаси апертур орқали чиқиб устунча тўқи- 
маси бўйлаб ўсиб тугунча томон йўналади. Шундан сўнг 
энг ҳаётчан ва кучли найча уруғ йўли (микропиле)га би-
163
-раем.
Гунафша (Viola hirta): 
1 —
меваси (пл) клейстогам (клц) гул-
лардан тараққий этган; 
2 —
 клейстогам
гул.

---

ринчи бўлиб етиб келади ва шу орқали уруғмуртакка ўта- 
ди. Бу ҳодисага парогамия деб аталади. Баъзан чанг най- 
часи халаза орқали тўғридан-тўғри уруғмуртак ёки эмбрион 
халтасига ўтади — бунга халазагамия деб аталади. Халаза- 
гамияни биринчи марта 1894 йили Трейбом деган олим 
Австралия қитъасида ўсадиган, қадимдан сақланиб қол- 
ган каузарин деган ўсимликда, кейинчалик С. Н. Нава­
шин эса о қ қайинда аниқлаган (164-расм).
Чанг найчаси уруғмуртак халтасига етгандан сўнг унинг 
девори эрийди. Чанг найчаси эмбрион халтасининг мар­
казий ядроси томон ҳаракат этади ва ишқаланиш натижа­
сида унинг учи эрийди. Чанг найчаси ичидан иккита спер­
ма ҳужайралари эмбрион халтасига киради. Сперма ҳужай- 
раларидан биттаси тухумҳужайра ядросига, иккинчиси 
эмбрион халтасининг иккиламчи ядросига қараб йўнала- 
ди ва у билан қўшилади (164-расм). Натижада ёпиқуруғли 
ўсимликлар учун энг муҳим хусусиятлардан бири қўшалоқ 
уруғланиш содир бўлади.
Қўшалоқ уруғланишни 1898 йили рус ботаниги С. Г. 
Навашин пиёздошлар оиласига мансуб Lilium martana ва 
Fritillaria tenella деган ўсимликларда аниқлаган. Кейинча­
лик уруғланган тухумҳужайра ядросидан муртак, иккилам­
чи триплоид ядродан эса эндосперм тараққий этади. Ш у­
нинг учун ҳам ёпиқуруғли ўсимликларнинг эндосперми 
очиқуруғлилар эндоспермидан фарқ қилади.

---

С. Г. Навашин таёқчасимон ёки чувалчангсимон шакл­
даги спермаларнинг ҳаракатини кузатган.
Эмбрион (муртак)нинг ривожланиши. Уруғланиш содир 
бўлгандан кейин, тухумҳужайра парда билан ўралиб тинч­
лик даврини ўтайди. Бу давр шароитга боғлиқ бўлиб, бир 
неча вақтга чўзилиши мумкин. Масалан, ғалладошлар ва 
мураккабгулдошларда бу энг қисқа вақт бўлиб, бир неча 
соат давом этади. Шундан кейин тухумҳужайра кўндалан- 
гига кетган тўсиқ билан иккита ҳужайрага, яъни чанг йўли- 
га қараган терминал ва унга қарама-қарши томонда базал 
ҳужайраларга бўлинади. Кейинчалик бу ҳужайралар ҳар 
хил бўлинади. Масалан, бутгулдошлар оиласининг вакил­
ларида базал ҳужайра кўндалангига, терминал ҳужайра 
узунасига бўлиниб, бошланғич муртак ҳосил қилувчи 
ҳужайрага айланади. Ҳар қайси бўлинган терминал хужайра 
бир неча бор кўндалангига ва узунасига бўлиниб, ҳамма 
томони тўрт бурчак ҳужайралар юзага келади. Шу хужай- 
раларнинг ҳар бири бўлиниб, октанг (лот. о к т о — сак- 
киз) деб аталадиган ҳужайраларга айланади.
Бир вақтнинг ўзида базал ҳужайра кўндалангига ва баъ­
зан узунасига кетган тўсиқлар билан бўлиниб тортма 
(осилма=соп) ҳосил қилади. Тортма эмбрион пайдо қила- 
диган терминал ҳужайранинг озиқ моддаларини эмбри- 
оннинг ривожланиши учун сарф бўладиган эндосперм би­
лан тўлувчи эмбрион халтаси бўшлиғига суриб туширади. 
Эндосперм — уруғдаги озиқ моддаларни йиғувчи махсус 
тўқимага айланади. Тортманинг энг юқори қисмидаги 
хужайра ўсиб пуфаксимон найга ўхшаб, гаустория сўрғич- 
га айланади.
Октанг ҳужайраларнинг остки қисмидан новданинг 
ўсиш нуқтаси, икки паллали ўсимликларда иккита уруғ- 
палла, устки қисмида гапокотиль (юнон. х и п о — уруғпалла 
ости) тараққий этади. Уруғпаллалар билан тортма ўртаси- 
даги пастки хужайрадан бирламчи илдиз ҳосил бўлади. 
Уруғпалланинг пастки банди эпикотиль (юнон. э п и — ус­
тида, к о т и л — уруғпалла) деб аталади. Бошланғич новда 
кўпинча бўртма кўринишида бўлиб, унинг атрофини бош- 
ланғич барглар ўраб олиб куртак юзага келади.
Бир паллали ўсимликларда эмбрион ичидаги иккинчи 
уруғпалла жуда эрта нобуд бўлади. Ш унинг учун уруғ униб

---

чиққанда фақат 
битта уруғпалла 
б и л ан ўсад и . 
Ўсиш нуқтаси 
н о в д ан и н г ён 
томонида жой­
л аш ади (165- 
расм).
Кўпгина ор- 
хисдош лар ва 
паразит ҳамда 
с а п р о ф и т
ўси м ли кларда 
эм брион жуда 
кичкина бўлиб, 
бир хил шакл­
даги ҳужайра- 
лардан ташкил 
топади.
Эндосперм уруғмуртакнинг ривожланиши учун муҳим 
озиқ моддадир. Асосан икки хил эндосперм (нуклеар ва 
целлюлар) бўлади. Нуклеар эндосперм ҳосил бўлишида 
ядро бўлинмайди ва ҳужайра тўсиқлари ҳосил бўлмайди. 
Целлюлар эндосперм ривожланиши вақгида ядро бир не- 
чага бўлинади ва ҳужайрада тўсиқлар ҳосил қилади. Ш у­
нинг учун ҳам эмбрион халтаси бир неча ядроли катакча- 
лардан иборат.
Баъзи ўсимликларда эмбрионнинг озиқланишини осон- 
лаштирадиган алоҳида ўсимталар ёки гаусториялар юзага 
келади ва интигумент, нуцеллус тўқималарига ўрнашиб, 
озиқ моддаларни эмбрионга етказишга кўмаклашади.
Уруғмуртак аста-секин уруғга айланади. Интигумент- 
лардан пўст, нуцеллусдан перисперм (юнон. п е р и — ат­
роф; сперма — уруғ) ҳосил бўлади. У ўсаётган муртак то­
монидан истеъмол қилинади.
Тугунча девори уруғланишдан кейин шаклан ўзгариб 
мева ёнини ҳосил қилади. Тугунчанинг ҳамма қисми ме- 
вага айланади. Кўпгина ўсимликларда гулнинг бош қа 
қисмлари ҳам мевага айланади.
165-расм.