Simliklar himoyasi agrokimyo va tuproqshunoslik fakulteti

---

● O'SIMLIKLAR HIMOYASI AGROKIMYO VA 

TUPROQSHUNOSLIK FAKULTETI 

AGROKIMYO VA TUPROQSHUNOSLIK YO'NALISHI 1-20 

GURUH TALABASI 

 Ismoilov Dilshodbekning Botanika va o'simliklar fiziologiyasi 

fanidan oraliq nazorat ishi 

       Savollarga javoblar  

1. 1) O'sish va rivojlanish bir- bir bilan chambarchas bog'liq 

bo'lgan va bir vaqtning o'zida 

2. amalga oshiriladi. 

3. O'sish va rivojlanish jarayonlari o'simlikning irsiyati bilan 

belgilanadiva fitogarmonlar va atrof 

4. muhit omillari tomonidan boshqariladi. Endi bularni bir- 

biridan 

5. farq qiladigan bo'lsak O'sish bu- o'simliklarda 

kuzatiladigan miqdoriy o'zgarishlar jarayonidir. 

6. O'sish rivojlanishning xususiyatlaridan biridir 

7. shuning uchun hech bo'lmaganda zo'rga o'sishni boshlash 

kerak 

O’SIMLIKLARNING O’SISHI. O’sish - o’simlik 

o’nayotiningfaollik darajasini ko’rsatuvchi eng muhim 

jarayonlardan biridir. Chunki bu jarayon o’simlik tanasidagi 

barcha fiziologik va biokimyoviy reaktsiyalar natijasida 

sodir bo’lib, yangi-dan-yangi xujayralarning, organlarning 

hosil bo’lishi va ularning umu​miy quruq, massasining ortib 

borishi bilan tavsiflanadi. 

 

● O’simliklarning o'sishi hayvonlardan farqli ravishda 

butun ontogenezida davom etadii va yangidan-yangi 

organlar xosil bo’ladi. Shuning uchun yuz yillik va 

ming yillik daraxtlarda ham yosh, bir necha kunlik 

organlarning borligini kurish mumkin. 

---

       O'simliklarning rivojlanishi 

● O‘simlik rivojlanish davrida ularda aniq morfologik va 

fizologik belgilar paydo bo‘ladi.  

● Mana  shu  belgilarni  aniq  o‘zgarishini  etaplar  yoki 

davrlar  deyiladi.urug‘li  

● o‘simliklarni quyidagi etaplarga bo‘ladi.  

1.Embrional davri- bu o‘simlik changlangandan to murtak 

hosil bo‘lgungacha davrni o‘z  

ichiga oladi. Bu davr 2 qismdan iborat:  

a)  embrion  qism-  bunda  embrion  ona  o‘simlikda  hosil 

bo‘lib  saqlanib  turadi;  b)tinchlik  

qismida o‘simlik urug‘i hosil bo‘lgandan to unishigacha 

bo‘lgan muddat.  

2.YOshlik davri- bu o‘simlik urug‘i ungandan to gul 

organlari hosil bo‘lguncha bo‘lgan  

davrni  o‘z  ichiga  oladi.  Bu  davr  turli  o‘simliklarda 

turlicha  vaqt  oralig‘ida  o‘tadi.  Masalan:  

qisqa  muddatli  efemer  o‘simlikda  bir  necha  kun  bo‘lsa, 

ayrim  o‘simliklarda  bir  necha  oy  va  

hatto  bir  necha  yilgacha  davom  etadi.  Masalan: 

rediskada.  Bularda  o‘simlik  ildizmevasi  

etilgandan  so‘ng  uni  olib  boshqa  erga  eksak  yoki  shu 

joyda  turgan  holda  parvarish  qilsak,  

o‘simlik poyasida gul hosil qiluvchi belgilar sodir bo‘ladi. 

Sabzi, sholg‘om, turp o‘simliklarida  

esa ikkinchi  yili gullash alomati kuzatiladi. SHuning uchun 

ular ikki yillik o‘t o‘simliklardar.  

Daraxtli  o‘simliklarda  yoki  ba’zi  ko‘p  yillik  o‘simliklarda 

gullaguncha  bo‘ladigan  davr  bir  

necha  yilni  tashkil  etadi.  Bu  davrda  o‘simlikning  tez 

o‘sishi  yoki  ba’zi  o‘simlikda  vegetativ  

yo‘llar bilan ko‘payishi kuzatilgan.   

---

3.  Etuklik  davri  -  bu  davr  o‘simlikda  gul  organlarining 

hosil  bo‘lishi  va  otalanguncha  

bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu davr ham turli 

o‘simliklarda turlicha vaqtda o‘tadi.  

4.Changlangandan to urug‘ining to‘liq pishgunicha bo‘lgan 

davr. Qarish davri hisoblanib,  

bunda o‘simlik o‘sishi bir muncha sekinrok, boradi. Gullash 

ancha sust boradi yoki gullamaydi  

ham.  

O‘simliklarda gullash turlicha bo‘ladi. Masalan: ba’zi 

o‘simliklar har yili gullab, har yili  

meva beradi, ba’zilari esa hayoti davomida bir marta 

gullab qurib ketadi. Masalan: sholg‘om,  

turp, sabzi, rediska o‘simliklari o‘z hayoti davomida bir 

marta gullaydi. Bu xildagi o‘simlikni  

monokarp o‘simlik deyiladi.  

O‘t  o‘simlikdan  qulupnay,  qo‘ypechak,  g‘umay  va 

boshqalar,  ko‘pchilik  buta  va  chala  

butalar,  daraxtlar  har  yili  gullaydi  va  meva  beradi. 

Bunday  o‘simlikni  polikarp  o‘simlik  

deyiladi  

2  o'zgartirilganda, ayniqsa, tuproq  

sho'rlanishi, yuqori yoki past harorat, gerbitsidlar yoki 

pestitsidlar,  

mineral o'g'itlaming oshirilgan me’yori qo'llanilganda 

xromosomalami  

qayta tashkillanishi kuchayishi natijasida, o'simliklarda 

ximerlikni va  

miksoploidlikni paydo qilishini kuzatish mumkin. Bu va boshqa 

omillar  

anomal mitozlaming paydo bo'lishiga, boshlang'ich to'qimalarda  

---

xrosomalardan soni bilan farq qiluvchi hujayralaming 

shakllanishi kabi  

fiziologik buzilishlarga olib keladi. 

  3. ​Choʻzilish fazasi- Embrional fazada hosil bolgan hujayralar oʻsish 

zonasiga o

ʻtib , unda hujayra oʻlchamining yaxshigina 

kattalashuvidan iborat bo

ʻladi. Hujayrada mayda vakualalar hosil 

bo

ʻlib ,bitta katta vakuolani hosil qiladi. Bunda protoplazmaning soni 

ko

ʻpayib, hujayra qobogʻi qalinlashib,uning hajmi ortishi kuzatiladi. 

Yosh hujayralarda ost o

ʻsish qobilyatiga ega. U protoplast 

kompanentlaridan hosil bo

ʻladi. Ona hujayra boʻlinayotganda 2 dona 

yosh hujayra oraligida parda,yani to

ʻsiq hosil boʻladi.va u estki ost 

bilan qo

ʻshilib ketadi va hosil boʻlgan yangi hujayra ham oldingi 

qattiq postga o

ʻraladi. Poʻst tarkibida sellyuloza, gemilseluloza va 

pektin moddalari uchraydi. Hujayra po

ʻstining yoʻgʻonlanishi asosan 

ichki tomondan yuz beradi.Hujayralarning cho`zilishi. Bo`linuvchi 

hujayralar o`lchamining kattalashishi sitoplazma tarkibining 

sintezlanishi tufayli ro`y beradi. 

Sitoplazma tarkibining sintezlanishi esa azotli birikmalar va boshqa 

oziq elementlarining hujayraga kirishi tufayli ro`y beradi. 

 

Ko`p hujayrali o`simliklarda hujayralar bo`linishdan to.`xtaganidan 

so`ng o`sishning tezkor tipiga ya`ni cho`zilish tufayli o`sishga titadi. 

Ushbu holat faqatgina o`simliklar hujayralarigagina xos bo`lib barg 

yuzasi maydonining kengayishiga, poya va ildizning o`sishiga xizmat 

qiladi. 

 

Cho`zilishli-o`sish hujayra markaziy vakuolasi hajmining kengayishi 

hisobiga bo`ladi. Vakuola tomonidan suvning surilishiga esa undagi 

osmotik faol moddalar miqdorining yuqoriligi sabab bo`ladi. Vakuol 

hajmining oshishi bilan bir vaqtda hujayra devorining yumshashi va 

cho`zilishi kuzatiladi. 

 

---

Meristematik hujayralarning cho`zilishga o`tishi hodisasi yaxshi 

o`rganilmagan hisoblanadi. Hujayralarning chuzilishga o`tish holati 

tashqi muhitning noqulay omillariga nisbatan chidamliligidadir. 

Masalan RNK va oqsil sintezi ingibitorlari, hatto rentgen nurlari ta`siri 

ham cho`zilishni to`xtata olmaydi. 

 

Bo`linishdan to`xtagan meristema hujayralari vakuollasha boshlaydi. 

Oqsil sintezlovchi tizim qayta quriladi. Bo`linuvchi hujayralarda 

asosan sitoplazmada turgan ribosomalar bo`linishi to`xtagan 

hujayralarda katta miqdorda ER membranalariga birikadi. 

Shuningdek RNK sintezi ortadi va bo`linishi to`xtagan hujayralarda 

RNK/oqsil nisbatining, bo`linuvchi hujayralardagiga nisbatan ortishi 

kuzatiladi. Amiloplastlarda kraxmalning yig`ilishi va pektin 

moddalarining sintezlanishi kuchayadi. 

 

Hujayraning bo`linishdan to`xtab cho`zilishga o`tishi jarayoni kam 

o`rganilgandir. Ammo bu jarayonda fitogormonlar, xususan auksin va 

sitokinin gormonlarining o`rni katta deb hisoblanadi. 

 

Hujayralarning cho `zilish tufayli o `sish davri yaxshi o`rganilgandir. Bu 

vaqtda oldingi davrdagi cho`zilish mexanizmi ishi ushlab turiladi. 

Yuksak o`simliklar hujayralarining cho`zilishi asosan auksin tufayli 

faollanadi. 

 

Auksinning ta`siri tufayli hujayra devorlarining plastik 

cho`ziluvchanligi ortadi. Shuningdek auksin sitoplazmadan 

4. O'simliklarning osisha ekologik omillar tasiri 

0 £simlik o'sishi va rivojlanish uchun zarur bo‘lgan tashqi muhit  

elementlari ekologik omillar deb nomlanadi. Ulami 3 guruhga boiish  

mumkin. LAbiotik - tabiatning jonsiz omillari; iqlim, edafik,  

orografik, geologik va gidrogeologik omillar. Iqlim omillariga  

yorug‘lik, harorat, suv, havo omillari, edafik omillarga tuproq  

---

omillari, orografik omillarga relyef omillari, geologik omillarga yer  

osti suvlari, yer asosiy modulining fizikaviy xususiyati va kimyoviy  

tarkibi, gidrogeologik omillarga tuproq tarkibidagi organizmlar  

foydalana oladigan suv miqdori kiradi. 2. Biotik omillar. Tirik  

organizmlaming o‘zaro ta’siri: hayvonlaming, hasharotlaming,  

mikroorganizmlarning o‘simliklarga ta’siri. Biotik omillami ikkita  

guruhga ajratish mumkin. 1. Fitogen omillar-yuksak va tuban  

o‘simliklaming ta’siri. 2. Zoogen omillar-hasharotlar va hayvon- 

laming ta’siri. 3.Antropogen omillar insonlarning tabiatga ta’siri.  

Insonlarning tabiatga ta’siri bevosita va bilvosita ko‘rinishda 

bo‘lishimumkin. Ekologik omillar yil davomida o‘zgarib turishi bilan 

birga,  

ularga o‘simiiklarning munosabati ham o‘zgarib turadi. Masalan:  

urug‘ unib chiqishi uchun qorongi muhit talab qilinsa, maysaning  

rivojlanishi uchun yorugiik talab qilinadi. Barcha ekologik omillami  

bevosita va bilvositata’sir etuvchi omillarga ajratiladi. Bevosita ta’sir  

qiluvchi omillarga namlik, yorugiik, harorat, inson va hayvonlar  

ta’siri misol boia oladi. Bilvosita ta’sir etuvchi omillarga relyef, tog‘  

jinslari, iqlimni o‘zgarishi va tuproq sharoitining o‘zgarishi misol  

boia oladi. Ba’zan ayrim ekologik omillar bevosita va bilvositata’sir  

ko‘rsatishi mumkin. Masalan: shamol o'simliklaming novdasini  

sindirib, bargini, mevasini to‘kib, bevosita ta’sir ko‘rsatsa,  

tuproqdagi namlikni kamaytirib, qatqaloq hosil qilib bevosita ta’sir  

ko‘rsatadi. D oi o‘simlikning yer usti organlariga salbiy ta’sir  

ko‘rsatsa, tuproq namligini oshirib, havo haroratini o‘zgartirib  

bilvosita ta’sir etadi. Har qanday ekologik omil o'simliklarga turlicha  

ta’sir ko‘rsatadi, Masalan: sholi suvda yaxshi o‘sadi, lekin suv ko‘p  

boisa, g‘o‘zatezkunda halok boiadi. Ko‘pchilik o‘rmonda o‘suvchi  

0‘simliklar soya joyda yaxshi o‘sadi, yorug1 joyda tez kunda halok  

boiadi. C hoi zonasida o‘suvchi 0‘simliklar yorug‘ joyda juda yaxshi  

o‘sib rivojlanadi, soya joyda esa yaxshi o‘smaydi va halok boiadi. 

0 ‘simliklar ekologiyasining 3 xil qonuniyati mavjud: 1. Mini- 

---

mum, maksimum qonuni; 2.0millaming teng huquqlilik qonuni;  

3.0millaming hamkorligi qonuni. 

Ekologik omillaming miqdori va o‘simlikka ta’siri turlichadir.  

Ularni ta’sir etish miqdoriga qarab 3 guruhga boiinadi: 1. Omilning  

minimal miqdori, ya’ni bundan kam boisa, organizmni halokatga  

olib keladi. 2. Omilning optimal miqdori, ya’ni o‘simlikning o‘sishi  

va rivojlanishi uchun qulay sharoit. 3. Omilning maksimal miqdori,  

ya’ni bundan ortiq boisa halokatga olib keladi. 

Masalan: ko‘pchilik o‘simliklaming o‘sish va rivojlanishi 20-  

25°C da me’yorida kechadi, havo 35-40°C ga ko‘tarilishi o‘sish  

jarayonini susaytirsa, 0°C dan pastga tushishi o‘simlikni halokatga  

olib keladi. Harorat omillarining o‘simlikka ta’sirini Markaziy  

Osiyoda o‘sadigan saksovul va g‘o‘za misolida kuzatsak, saksovul -  

30°C dan past haroratga chidasa, g‘o‘za -2 -3°C da halok boiadi.  

Qishloq xo‘jaligi amaliyotida barcha agronomlar, o'rmon xodimlari  

ekologik bilimlarga ega boiishi zarur. Chunki barcha 

agrotexniktadbirlar (tuproqqa ishlov berish, o‘g‘it solish, hosilni yig‘ib 

olish,  

sug‘orish ishlari) ma’lum ekologik omillarga bog‘liqdir. 

5. Issiqxonalarda ekilgan bulgor qalapiri uchidan qurepti unga qanday 

salbiy omillar tasir etmoqda 

O‘simlikda mineral oziq elementlarining yetishmasligi tufayli sodir 

bo‘ladigan alomatlarga qurg‘oqchilik, ortiqcha namiqish, sovuq, 

o‘simliklarda bo‘yning yoppasiga shikastlanishi yoki ularni 

zararkunandalar ta’siridan zararlanishi va tuproq tiplari ta’sir 

ko‘rsatishi mumkin. Mineral elementlarning yetishmayotganligini 

to‘g‘ri belgilash va o‘simliklarni tegishli mineral elementlar bilan o‘z 

vaqtida oziqlantirish kerak. Mineral elemetlar yetishmasligi natijasida 

ro‘y beradigan alomatlarga quydagilar kiradi. 

 

Bulg'or qalampiri o‘simligiga azot yetishmaganda o‘simlik 

rivojlanishdan orqada qoladi, past bo‘yli va poyalari ingichka bo‘ladi. 

---

Barglari mayda va to‘g‘ri, uch qismidan boshlab oqish yashil rangda, 

tomirlari sariq yoki barg tomirlari binafsha rangda g‘ubor bilan 

qoplanadi. Mevalari mayda, kam sonli, dag‘al bo‘ladi. 

Fosfor yetishmaganda barglari dastlab ko‘piksimon, keyin esa 

yoppasiga ko‘kish yashil tusga kiradi, ayniiqsa bargining ostki tomoni 

va tomirlari bo‘ylab qizg‘ish binafsha tusga kiradi, barglari ko‘pincha 

egilgan bo‘ladi. 

Kaliy yetishmaganda o‘sish jarayoni to‘xtab qoladi, poyalari 

yog‘ochlashadi, hosil kamayib ketadi, mevalarning bir tekisda 

yetilmasligi kuzatiladi, o‘simlik ildizlari yaxshi rivojlanmaydi 

O

ʻsimliklar to‘xtovsiz o‘smay, o‘sish davrlari ba’zida tinim davri bilan

 

 

 

 

 

 

 

 

 

almashinib turadi. Tinim holati o‘simliklarning tashqi noqulay

 

 

 

 

 

 

 

sharoitga biologik moslashu vi bo‘lib, evolyutsiya jarayonida yuzaga

 

 

 

 

 

 

 

kelgan va irsiy  

mustahkamlangan Fasllar almashinuvi har xil iqlim sharoitida,

 

 

 

 

 

 

 

ayniqsa,  

qurg‘oqchilikda o‘simliklar tinim holatiga o‘tishi kuzatila di. Bunday

 

 

 

 

 

 

 

holatda ko‘pgina o‘simliklar urug‘i, piyozi va ildiz me valarni ko‘rish

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

mumkin.Tinim holatida o‘simliklarning o‘sishdan to‘xtashi, tarkibidagi

 

 

 

 

 

 

suv miqdorining pasayishi, moddalar almashi nuvining susayishi va

 

 

 

 

 

 

 

nafas olishning pasayishi kuzatila di. Tinim holatiga ko‘pgina

 

 

 

 

 

 

 

o‘simliklarning o‘zi o‘tmasdan, ular alohida organlari ko‘riladi.0

 

 

 

 

 

 

 

‘simliklarda ikki xil tinim davri bo‘lib, birinchisi organik tinim davri,

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ikkinchisi majburiy tinim davri deb ataladi.Organik tinim davrini

 

 

 

 

 

 

 

 

kartoshkada ko‘rish mumkin, ya’ni u yig‘ib olingandan so‘ng organik

 

 

 

   

 

 

 

 

tinim o‘tadi va uzoq vaqtdan so‘ng una boshlaydi. Organik tinim

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

davrida o‘simliklar hujayrasi murakkab biokimyoviy o‘zgarishlar sodir

 

 

 

 

 

 

 

bo‘ladi, bunda o‘sishga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan ingibitorlar (abssiz

 

 

 

 

 

 

 

 

kislota) hosil bo‘ladi. RNK va amino kislotalar miqdori kamayadi. 

6.​

Organik tinim davridagi o'simliklar [tuganaklat ildizpoya va 

boshqalar) hujayralarida qanday o'zgarishlar boradi 

Fototropizm (foto... va yun. tropos — burilish) — o

ʻsimlik oʻsish 

organlarining yorug

ʻlik nuri yoʻnalishiga yoki teskari tomonga 

harakatlanishi. Musbat va manfiy F. anikdangan: o

ʻsimlik 

---

organlarining yorug

ʻlik manbai tomonga qarab burilishi musbat, 

yorug

ʻlik manbaidan teskari tomonga qarab burilishi manfiy F. 

bo

ʻladi. F., asosan, oʻsimlikning yer usti organlari uchun xos. Mutlaqo 

yorug

ʻlik boʻlmagan tuproq ostida oʻsadigan organlar (ildiz va 

ildizpoyalar) yorug

ʻlikdan ta

ʼsirlanmaydi. Oʻsimliklarning musbat yoki 

manfiy burilish xususiyati yorug

ʻlik kuchiga bogʻliq. Oʻsimlik bitta 

organining o

ʻzi yorugʻlik kuchsiz boʻlganda musbat F. xususiyatiga 

ega bo

ʻlsa, kuchli yorugʻlikda manfiy boʻladi; oʻrtacha yorugʻlikda 

esa o

ʻsimlik yorugʻlikdan butunlay ta

ʼsirlanmaydi. Bir tomonlama 

tushgan yorug

ʻlikka ta

ʼsirlanish xususiyati har xil oʻsimliklarda 

turlicha bo

ʻladi. Oʻsimlik hayotida F. juda katta ahamiyatga ega. 

O

ʻsimliklar yorugʻlikka yuqori darajada sezgirligi tufayli urugʻ chuqur 

ekilishiga karamay, niholning uchki qismi tuproqdan yuqoriga 

chiqadi. F. jarayonini soya joylarda va xona ichida ochiq joylarga 

qaraganda aniqroq sezish mumkin. Bunga bir me

ʼyorda tushadigan 

yorug

ʻlikda oʻsimliklarda fototropik sezgirlikning pasayishi, kun 

davomida quyosh yorug

ʻligi oʻzining yoʻnalishini uzluksiz ravishda 

o

ʻzgartirib turishi sabab boʻladi. Ba

ʼzi oʻsimliklar yorutlik 

yo

ʻnalishining oʻzgarib turishiga juda tez javob qaytaradi. Mas, 

kungaboqar va ittikanak o

ʻz rivojlanishining ma

ʼlum davrlarida 

quyosh nuri og

ʻadigan tomonga buriladi. 

Tabiatning eng ajoyib xususiyatlaridan biri uning mavsumiy o'zgarib 

turishidadir. Yil davomida ћarorat, namlik va boshќa xil eko¬logik 

omillar davriy o'zgaruvchanlikka egadir. Abiotik, ekologik 

omil¬larning mavsumiy o'zgarishlari o'z navbatida tirik organizmlar 

ћayot faoliyatiga katta ta'sir ko'rsatadi. Ћar xil regionlarda ћayot 

uchun ќulay davr turlicha bo'ladi. Ћaroratning pasayishi, vegetatsion 

davr¬ning tugal¬lanishi natijasida ko'pchilik o'simliklarda moddalar 

alma¬shinishi su¬sayadi, o'simliklar bargini to'kadi. Ќishki tinim 

davrida o'simlik hujayralarida shira konsentratsiyasi ortib suvning 

massasi kamayadi suvning kamayishi bu o'simlikning muzlab 

qolishiga imkon bermaydi.shiraning miqdori ortgani sayin 

---

o'simlikning ozini ozi himoya tizimi ishga tushadi buning natijasida 

o'simlik ulmaydi. 

7.A o'simliklarning harakati xaqinda malumot 

Fototropizm (foto... va yun. tropos — burilish) — o

ʻsimlik oʻsish 

organlarining yorug

ʻlik nuri yoʻnalishiga yoki teskari tomonga 

harakatlanishi. Musbat va manfiy F. anikdangan: o

ʻsimlik 

organlarining yorug

ʻlik manbai tomonga qarab burilishi musbat, 

yorug

ʻlik manbaidan teskari tomonga qarab burilishi manfiy F. 

bo

ʻladi. F., asosan, oʻsimlikning yer usti organlari uchun xos. Mutlaqo 

yorug

ʻlik boʻlmagan tuproq ostida oʻsadigan organlar (ildiz va 

ildizpoyalar) yorug

ʻlikdan ta

ʼsirlanmaydi. Oʻsimliklarning musbat yoki 

manfiy burilish xususiyati yorug

ʻlik kuchiga bogʻliq. Oʻsimlik bitta 

organining o

ʻzi yorugʻlik kuchsiz boʻlganda musbat F. xususiyatiga 

ega bo

ʻlsa, kuchli yorugʻlikda manfiy boʻladi; oʻrtacha yorugʻlikda 

esa o

ʻsimlik yorugʻlikdan butunlay ta

ʼsirlanmaydi. Bir tomonlama 

tushgan yorug

ʻlikka ta

ʼsirlanish xususiyati har xil oʻsimliklarda 

turlicha bo

ʻladi. Oʻsimlik hayotida F. juda katta ahamiyatga ega. 

O

ʻsimliklar yorugʻlikka yuqori darajada sezgirligi tufayli urugʻ chuqur 

ekilishiga karamay, niholning uchki qismi tuproqdan yuqoriga 

chiqadi. F. jarayonini soya joylarda va xona ichida ochiq joylarga 

qaraganda aniqroq sezish mumkin. Bunga bir me

ʼyorda tushadigan 

yorug

ʻlikda oʻsimliklarda fototropik sezgirlikning pasayishi, kun 

davomida quyosh yorug

ʻligi oʻzining yoʻnalishini uzluksiz ravishda 

o

ʻzgartirib turishi sabab boʻladi. Ba

ʼzi oʻsimliklar yorutlik 

yo

ʻnalishining oʻzgarib turishiga juda tez javob qaytaradi. Mas, 

kungaboqar va ittikanak o

ʻz rivojlanishining ma

ʼlum davrlarida 

quyosh nuri og

ʻadigan tomonga buriladi​

. 

Fototropizm (foto... va yun. tropos — burilish) — o

ʻsimlik oʻsish 

organlarining yorug

ʻlik nuri yoʻnalishiga yoki teskari tomonga 

harakatlanishi. Musbat va manfiy F. anikdangan: o

ʻsimlik 

organlarining yorug

ʻlik manbai tomonga qarab burilishi musbat, 

yorug

ʻlik manbaidan teskari tomonga qarab burilishi manfiy F. 

---

bo

ʻladi. F., asosan, oʻsimlikning yer usti organlari uchun xos. Mutlaqo 

yorug

ʻlik boʻlmagan tuproq ostida oʻsadigan organlar (ildiz va 

ildizpoyalar) yorug

ʻlikdan ta

ʼsirlanmaydi. Oʻsimliklarning musbat yoki 

manfiy burilish xususiyati yorug

ʻlik kuchiga bogʻliq. Oʻsimlik bitta 

organining o

ʻzi yorugʻlik kuchsiz boʻlganda musbat F. xususiyatiga 

ega bo

ʻlsa, kuchli yorugʻlikda manfiy boʻladi; oʻrtacha yorugʻlikda 

esa o

ʻsimlik yorugʻlikdan butunlay ta

ʼsirlanmaydi. Bir tomonlama 

tushgan yorug

ʻlikka ta

ʼsirlanish xususiyati har xil oʻsimliklarda 

turlicha bo

ʻladi. Oʻsimlik hayotida F. juda katta ahamiyatga ega. 

O

ʻsimliklar yorugʻlikka yuqori darajada sezgirligi tufayli urugʻ chuqur 

ekilishiga karamay, niholning uchki qismi tuproqdan yuqoriga 

chiqadi. F. jarayonini soya joylarda va xona ichida ochiq joylarga 

qaraganda aniqroq sezish mumkin. Bunga bir me

ʼyorda tushadigan 

yorug

ʻlikda oʻsimliklarda fototropik sezgirlikning pasayishi, kun 

davomida quyosh yorug

ʻligi oʻzining yoʻnalishini uzluksiz ravishda 

o

ʻzgartirib turishi sabab boʻladi. Ba

ʼzi oʻsimliklar yorutlik 

yo

ʻnalishining oʻzgarib turishiga juda tez javob qaytaradi. Mas, 

kungaboqar va ittikanak o

ʻz rivojlanishining ma

ʼlum davrlarida 

quyosh nuri og

ʻadigan tomonga buriladi. 

7.G Hashoratxo'r o'simliklar

  

Yirtqich o'simliklar ozuqaviy moddalarda kambag'al bo'lgan joylarda 

omon qolish uchun murakkab mexanizmlarga ega: tuzoq sistemasi 

ularga hayot beruvchi azotli kokteyllarni so'rish uchun hasharotlar 

shaklida kichik ovni sindirish, ushlash, o'ldirish va sindirishga yordam 

beradi. Eroziyali Heliamphora nutanlar janubiy Venesuela janubidagi 

Guyana mezasidir, asosan chumolilarga oziqlanadigan endemikdir. 

2-2,5 ming metr balandlikda o'sayotgan yirtqich ziravorlar 18 sm 

balandlikda va diametri 7 sm ga yaqin bo'lgan, ta'qib qiluvchi organga 

ega. Yirtqichni qo'lga olishda, yumaloq tomga aylantirilgan 

barglarning ichki qismidagi sochlar namlanadi va uning pastki qismiga 

yo'naltiriladi - bu o'zgacha gulning "ov" tezligini 3 barobar oshiradi. 

---

Shunday qilib, go'sht eyuvchisi, hatto qurg'oqchilik davrida ham, 

uning sürahi ichida yomg'ir suvi bo'lmaganda to'la bo'ladi 

Bilish qiziqarli! So'nggi paytgacha yirik hasharotlar giganti eng katta 

xavfli o'simlik hisoblanadi. Virusli Injil kutubxonasining katta gullari 

hasharotlarni o'ziga tortadi va yopishqoq tuklar ularni "asir" qilib olib, 

organik massalarni tarqatib yuboradi. Bu noyob yirtqichlar hatto 

qurbaqalar va salyangozlarni ham iste'mol qilishi mumkin. Shunga 

o'xshash printsip, bu kabi yirtqich o'simliklar turini strategiya bo'lib, 

sundews va sarralash kabi. 

Oziq-ovqat mahsulotlarini qo'lga olishning passiv usullaridan 

tashqari, yirtqich gullar hasharotni kutib, uni hazm qilishda, 

yopishqoq sochlarga yopishib olganlarida, bu turning ba'zi vakillari 

faol yirtqich hayvonni ovlashadi - masalan, venus flytrap. Charlz 

Darvin flycatcherni (Dionaea musppula) "eng e'tiborli va nodir 

o'simliklar  dunyoda". U, shuningdek, go'shtli o'simliklarning eng 

tezkor vakili bo'lib, dicotyledon barglari hisobiga cho'tkasi sochlarini 

almashtiruvchi. Potentsial qurbon o'zining barglariga tegsa, ularning 

zarbasi o'zidan o'tib ketadi, elektr deşarjiga o'xshash, bu yirtqich 

o'simlikni harakatga keltiradi. Ikkinchi soniyaning o'ndan birida, 

qurbongoh chayqalib, sochlarini «qoqib yuborgani» sababli, tuzoq 

ko'payib, tobora kamayib boradi. Shu bilan birga, fermentlar 

chiqariladi va oziq-ovqat hazm qilish jarayoni  

8. O'simliklardagi o'sish xillari 

yovvoyi holda o‘suvchi o‘simliklarning yashash faoliyati 

mahsulotlari — yovvoyi holda o‘suvchi o‘simliklarning yashash 

faoliyati natijasida hosil bo‘lgan ildizlar, piyozboshlar, tanalar, 

poyalar, novdalar, po‘stloq, barglar, g‘unchalar, gullar, urug‘lar, 

mevalar, sharbat (elim) va boshqa mahsulotlar; 

0 ‘simliklar normal o‘sishi uchun yorug‘lik yetarli, ha- 

rorat me’yorida, suv, kislorod va oziq moddalar bo‘lishi  

shart. Fiziologik jarayonlar qator omillarga bog‘liq bo‘lib,  

o‘sishga har bir omilning alohida ta’sirini o‘rganish mu- 

---

rakkabdir. 

Harorat. 0 ‘simliklarning o‘sishi katta harorat oralig‘i- 

da bo‘lib, ammo ko‘pgina gullaydigan o‘simliklar harorat  

50°C dan oshganda nobud bo‘ladi (O‘zbekiston sharoitida).  

Harorat minimumi deb, o‘simliklarning o‘sa boshlash  

haroratiga aytiladi. 

Haroratning ko‘tarilishi bilan o‘sish ham tezlashib,  

maqbul haroratga o‘ tganda, o ‘ sish sur’ ati normal  

ko‘rsatkichga etadi. Keyin haroratning ko‘tarilishi bilan o‘sish  

sekinlashadi va yuqori haroratda to‘xtaydiO'simlik ildizining 

tuproqning chuqur qatlamiga kirib borishi o'simliklaming o'sish 

sharoiti va turiga bog‘ liq bo' lib, bitta tur ichida ham sezilarli 

darajada 

o'zaro farqlanadi. A.P. Modestov fikricha, makkajo'xori, 

bug'doy, 

suli kabi o'simlik ildizlari 200-250 sm, kungaboqar va lavlagi 270​

 

280 sm, beda 10-15 m, yantoqda undan ham chuqurda 

joylashadi. Bir 

tup kuzgi bug'doy ildizi uzunligi 600 km, yon va ildiz tukchalari 

bilan 

birgalikda 10000 km uzunlikni 200 m2 yuzani tashkil qiladi. 

Ildizning 

chuqurlikda joylashish xususiyatini o'simlikka agrotexnik ishlov 

berishda nazarda tutish lozim. Ildizlar kelib chiqishiga ko'ra 

asosiy, 

yon hamda qo'shimcha ildizlarga bo'linadi. Asosiy, qo'shimcha 

va 

yon ildizlar o'simlikning ildiz tizimini hosil qiladi. O'q ildiz tizimi 

o'simlik urug'idan shakllanuvchi embrional ildizning 

qalinlashishi va 

undan yon ildizlar tannoqlanishi asosida hosil bo'ladi.