Sikloalkan va Tsikloalkanlarning xossalari Sikloalkanlarning gomologik qatori

Parchalanish reaksiyasi (Yuqori temperatura ta’siri).

Alkanlar yuqori temperaturada parchalanadi.Bu jarayon piroliz yoki kreking deyiladi.
Bunda uglevodorodlardagi C – C va C – H bog’lar uzilib, quyi molekulali to’yingan, to’yinmagam va aromatik uglevodorodlar hosil bo’ladi.
Piroliz jarayoni 550 – 650 ^OC va undan yuqori temperaturada borsa, kreking 450 – 500^OC da boradi. Alkanlarning parchalanish reaksiyasi temperaturasi ularning molekulyar massasiga va molekulasining tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Uglevodorodning molekulyar massasi qancha yuqori bo’lsa, yuqori temperaturada uning parchalanishi shuncha oson bo’ladi.

Boshqa alkanlar degidrirlanganda alkenlar hosil bo’ladi :

Metan suv bug’i yoki CO₂ bilan birgalikda 850 ^OCda nikel katalizatori ustidan o’tkazilganda (konversiya qilinganda) CO va H₂ ga parchalanadi:





To’yinganuglevodorodlarningkeyingivakillaridanetan (C₂H₆) rangsiz, hidsizgaz, undanasosanetilenoksid, etilenglikol, etilbenzol, polietilenvaboshqako’pginabirikmalarniolishdaasosiyxomashyosifatidaishlatiladi.
Propan (C₃H₈) – rangsiz gaz, tabiiy gaz tarkibida uchraydi.Neftni kreking qilganda ham propan hosil bo’ladi.Propan sanoatda keng ko’lamda amalga oshiriladigan sintezlar uchun xom ashyo.
Propan va butan aralashmasi bosim ostida oson suyuqlanadi va yopiq sisterna va ballonlarda saqlanadi va tashiladi. Bu aralashma ichki yonuv dvigatellarida yonilg’i sifatida ishlatiladi.Propandan propil spirt, propilen, polipropilen, izopropil spirti, gliserin, allilxlorid va hk lar olishda ishlatiladi.
Butan (C₄H₁₀) – butan ikkita izomerga ega bo’lib ikkala izomer ham propan bilan birga uchraydi. Butan Vyurs reaksiyasiga muvofiq etilyodidga natriy ta’sir ettirib olinadi:

Izobutan esa izobutil yodidni qaytarib olinadi :

Butanni degidrogenlab butilen, butadiyen olishda ishlatiladi.
To’yingan uglevodorodning gomologik qatorining o’rta vakillari (C₇ – C₁₇) asosan neft va qo’ng’ir ko’mir smolasi tarkibida uchraydi. Ular erituvchilar va ichki yonuv dvigatellari uchun yoqilg’i sifatida ishlatiladi.
Yuqori molekulali alkanlar yog’ kislotalar, sintetik yog’lar, surkov moylari va boshqa ko’pgina organik birikmalar ishlab chiqishda ishlatiladi. Sun’iy olinadigan C₁₀ – C₃₀ uglevodorodlardan sovun, yuvuvchi vositalar va plastifikatorlar ishlab chiqishda ishlatiladi.