Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Шарқ ва Ғарб мамлакатларида аҳоли сонининг ўсиши (млн киши)
1
Мамлакат, минтақа
1000 йил
1800 йил
Хитой
60–70
320–330
Ҳиндистон
55–75
180–200
Яқин Шарқ
28–32
28–34
Ғарбий Европа
28–30
114–118
Шарқнинг иккита йирик мамлакатлари – Хитой ва Ҳиндистонда 
аҳоли сонининг кескин ўсиши (Хитойда 5 марта, Ҳиндистонда 3 
марта) истеъмол бозори ва ишлаб чиқарувчи кучлар имкониятла-
рининг ҳам мос равишда ўсганлигидан далолат беради. Умуман 
иккинчи минг йиллик бошларида Шарқ мамлакатларида ривожла-
ниш даражаси Ғарбий Европага нисбатан икки марта юқори эди. 
Бироқ Янги давр бошларига келиб Шарқ мамлакатлари Европага 
нисбатан сезиларли орқада қола бошлади. Бунинг асосий сабаблари 
қуйидагилардан иборат эди:
– Шарқнинг деспотик давлатларида ҳарбий харажатларнинг, де-
мак ишлаб чиқаришга йўналтирилмаган харажатларнинг умумий 
миқдори Ғарб давлатлариникидан анча юқори бўлган;
– XVI–XVII асрлардан бошлаб Шарқ мамлакатларида транспорт 
воситалари (кемалар, портлар, йўллар, каналлар қурилиши) ва ком-
муникация тизимининг (китоб чоп қилиш, саводхонлик даражаси) 
ривожланиш суратлари Ғарб мамлакатларига нисбатан пасайди;
– Ўрта асрларнинг охирларидан бошлаб Шарқ мамлакатлари як-
каланиш ёки «ёпиқ эшиклар» принципига асосоланиб, фаол ташқи 
сиёсат юритмади;
1
Новая история стран Азии и Африки: Учеб. для студ. высш. учеб. заведений / Под ред. 
А.М. Родригеса: В 3 ч. – М.: Гуманит. изд. центр ВЛАДОС, 2004. – Ч. 1. С. 8.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

337
– европалик мустамлакачилар кириб келиши арафасида Шарқ-
нинг кўплаб мамлакатларида тарихан яратилган моддий, ижтимоий 
ва маънавий бойликларни ривожлантириш ўрнига табиий ресурс-
лардан узоқ вақт экстенсив фойдаланиш натижасида келиб чиққан 
ижтимоий-иқтисодий инқироз кузатилаётган эди.
XVIII асрга келиб, масалан, саводлилик даражаси Хитойда 
20 –30 % дан 15 –20% га , Ҳиндистонда – 10 –15% дан 4 – 6% га, Яқин 
Шарқда 8 –12% дан 4 –5% га тушиб кетди. Миллий маҳсулотнинг 
аҳоли жон бошига улуши Хитой ва Ҳиндистонда 1/4, Яқин 
Шарқда эса 1/3 га қисқарди
1
. Бу кўрсатгичлар Шарқнинг учта катта 
минтақасида ишлаб чиқарувчи кучлар деволюциясини
2
яққол акс 
эттириб турибди. Яна бир муҳим хулоса шундан иборатки, ҳозирги 
иқтисодий ўсишнинг бошланғич (одатда индустриал) босқичига хос 
бўлган экстенсив-интенсив турдаги кенгайтирилган қайта ишлаб 
чиқаришнинг баъзи муҳим аломатлари саноат инқилоби даврида-
ги Ғарб мамлакатларида эмас, дастлаб Шарқда, Хитойда Ғарбдаги
«саноат тўнтариши»дан юз йиллар олдин пайдо бўлган эди.
Европа экспансияси ва мустамлакачилик Осиё мамлакатлари-
нинг ижтимоий-иқтисодий тузилишига анчагина зиддиятли таъсир 
кўрсатди. Цивилизациялар ўртасидаги «мулоқот» одамлар ора-
сидаги жуда катта йўқотишларга олиб келди. Кўпчилик ҳолларда 
мустамлакачилик кенг миқёсдаги талончиликдан иборат бўлиб 
қолди. Мавжуд маълумотларга қараганда XVIII аср иккинчи ярмида 
мустамлакалардан Европага ташиб кетилган соф бойликлар (кон-
трабанда йўли билан олиб чиқиб кетилганларидан ташқари) Лотин 
Америкаси мамлакатлари ялпи миллий маҳсулотининг (ЯММ) 3% 
ни, Ҳиндистон ва Индонезия каби аҳолиси кўп мамлакатлар ЯММи-
нинг 1,2 % гачасини ташкил қилган. Метрополиялардан арзон фа-
брика товарларининг оқиб келиши маҳаллий ишлаб чиқаришнинг, 
биринчи ўринда шаҳарлардаги ҳунармандчиликнинг инқирозига 
олиб келди.