|
«Qora kamar» dramasi. Sh. Xolmirzayev rang-barang janrlarda ijod etadi. «Qora kamar» uning ana shu rang-baranglikni tasdiq etuvchi asari bo‘lib, XX asrning oxirlaridagi o‘zbek adabiyotining, dramaturgiyasining sara namunalaridan biri hisoblanadi.
Asar yozilgan 1987-yilda SSSR deb atalgan qudratli imperiyaning shuvoqlari to‘kila boshlab, ustunlarida ham tebranish alomatlari sezilganiga qaramay, mustaqillik haqida ochiq-oydin gapirish, bir vaqtlar «bosmachilar» deb tamg‘a olganlarni ular Vatan ozodligi uchun kurashchilar, istiqlolchilar edi, deb ro‘yi-rost aytish imkoniyati hali yo‘q edi.
Shunga qaramay, butun o‘zbek xalqi qalbida qachonlardan buyon davosiz darddek to‘lg‘anib yotgan muammoni «Qora kamar» dramasida yoritish uchun Sh. Xolmirzayev jur’at va jasorat bilan qo‘liga qalam oldi. «Qil ko‘prik» romanidagi usulni davom ettirdi va rivojlantirdi. «Bosmachi» deb atalgan, aslida vatanparvar va millatparvar, fidoyi Xurrambekning kimligini uning o‘zini o‘zi ochib berish usulida ko‘rsatdi. Xurrambek tarafdorlarining qiyofasi, xarakteri va g‘oyasi ham monolog, dialoglar orqali shu yo‘sinda ochila bordi.
Adib ijodida bayon emas, ko‘rsatish, e’tirof emas, tasvirlash san’atining chiniqqanligi shu tariqa dramaturgiyada o‘zining ajoyib samaralarini berdi. Asar yozilgan vaqtda, orzu qilingan istiqlolning qaldirg‘ochlarini ko‘rsatishda muallif badiiy tahlil va tasvirning retrospektiv tamoyiliga murojaat etdi. Bu kunning yog‘dularini tarixga murojaat orqali ochib berdi.
Dramaturg Xurrambekni chuqur ruhiy iztiroblar ichida ko‘rsatadi. Bu millatparvar shaxs fojiasining sabablarini ko‘rsatishga alohida e’tibor beradi. O‘z tinchini o‘ylash Xurrambekka begona. Uning butun o‘y-fikri, tashvishi, azobi yurt qayg‘usiga qaratilgan. Xurrambek: «O‘rusiyada inqilob bo‘lgach, endi qutuldik degan edik. Falakning gardishini qarangki, millatimiz sotqinlari O‘rusiyadan askar chaqirib, amirlikning tagiga bolta urishdi. Mamlakatni tag‘in O‘rusiyaga qo‘sh qo‘llab berib qo‘yishdi. Men Vatan ozodligi deganda ana o‘sha bosqinchilardan, xoinlardan ham xalos bo‘lishni, o‘zimiz o‘z yerimizga xo‘jayin bo‘lishni tushunaman « deydi.
Bu qahramon ruhiy iztiroblari, qiynoqlarining mehvari-Vatanga, millatga mehrda. U yurtga bostirib kelgan yog‘iylarning kurashlari sababini tushunadi. Lekin o‘z yurtiga qarshi kurashgan, bu maqsadda o‘z yurtdoshlariga qarshi kurashish uchun qo‘liga qurol olganlarning vijdonini, imonini tushunishga ojiz qoladi. Siz sho‘roviylar «Vatanga, mana bu osmonday keng o‘lkaga ozodlik bera olasizlarmi?» deydi Xurrambek Abdulla Nabiyevga va fikrini davom etadi: «Qachon inson ko‘ribdi, bosqinchi bosib olgan o‘lkasidan chiqib ketganini? Axir uyam qon to‘kayapti! O‘z qonini... Bosqinchi hech qachon bosib olgan mamlakati fuqarosining boshini silamaydi! Silasa, aldash uchun silaydi!»
Abdulla Nabiyevning aldangani Xurrambekning ich-tashini o‘rtaydi. Lekin aldoqchi g‘oyalar unga ta’sir ko‘rsatib bo‘lgan edi. «Yomon aldangansan, jigar», deydi u Abdulla Nabiyevga. So‘nggi birgina Jigar» so‘ziga muallif juda katta ma’nolarni, qahramon vujudidagi azob-u iztiroblarni jo qila oladi. Shu birgina so‘zda Xurrambek bag‘ridagi ajib xislatlar bo‘y ko‘rsatadi.
Dramada Xurrambekning ijtimoiy va shaxsiy dardlari yaxlit ravishda, yuksak mahorat bilan aks ettirilgan. Yakka-yu yagona farzandi Umidjonni va uning o‘rtoqlarini Abdulla Nabiyev ta’siriga berilgani va «Yasha Sho‘ro»ni ashula qilib yurganligi uchun o‘limga mahkum etib yuborishi uning bag‘ritoshligi ifodasi va bundan tashqari, bu o‘ta dramatik lavha qahramonning shaxsiy va ijtimoiy fojiasiga ishora hamdir. Ayni vaqtda, bu o‘ta iztirobli ko‘rinishdagi ma’no Xurrambekning Vatan va millat qadr-qimmatini har narsadan ulug‘ qo‘yishining yorqin ifodasidir. Safdoshi, do‘sti Ostonning qizillardan kechirim so‘rashga chog‘lanishi, sho‘rolarga ashaddiy qarshi bo‘lgan Xo‘ja Eshonning asta-sekin yangi tuzumga xayrixohlik ko‘rsata boshlashi ham hayot haqiqatining, ham Xurrambek idealining ichdan yemirila boshlashi edi. Dramaturg asar oxirida qahramonini o‘ldirmaydi, «qizil»larga taslim ham qilmaydi, o‘zga yurtlarga badarg‘a ham etmaydi. O‘z azoblari quyunida tanho qoldiradi. Bu qahramon g‘oyalarining o‘lmasligiga ishora, yozuvchi ideallarining amalga oshuviga umid, badiiy haqiqatning hayot haqiqati sifatida namoyon bo‘lishidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
