|
Shovqin tasnifi va uni meyorlashtirish.
Shovqin - bu tovushdir. Tovush esa havodagi zarrachalarning mexaniq
tebranishidir. Bu tebranishlar to’lqinsimon ravishda tarkalib kishi kulogiga borib yetadi
va kulok pardasini bosadi, natijada tovush eshitiladi. Tovush eshitilishi uchun to’lqin
ma’lum kuchga ega bo’lishi kerak. Bu kuch esa tovush to’lqining paskalda (Pa)
uchlanadigan bosimi bilan belgilanadi.
Kishi kulogi tovush bosimining 2x10
-5
dan 2x10
2
Pa gacha bo’lgan diapazonini
kabul kila oladi. Pastki chegara ya’ni (R
0
=2x10
-5
Pa) kishi kulogi ilgay oladigan
minimal tovush bosimi - eshitish chegarasi deb ataladi. Yukorigi chegara, ya’ni
(R
max
=2x10
2
Pa), kishi kulogi ogrik sezguncha chiday oladigan maksimal tovush bosimi
-ogrik chegarasi deb ataladi. Ogrik chegarasidan yukorida kuloklardan kon sizib
chiqishi va kulok pardasining yirtilishi xollari bo’lishi mumkin. Ikki kishining uzaro
suxbati odatda 0,1 Pa bosimda kechadi.
Chastotalari bo’yicha kishi kulogi 20 dan 20000 Gers oraligidagi tovushlarni kabul
kiladi. Bu kichik va urta yoshdagi odamlarga xos. Kishi kariganda esa yukorigi chegara
15000 Gs larga tushib koladi, shuning uchun kupchilik kishilar kariganda yomon
eshitadigan bulib koladi. Kishi kulogi ayniksa 37,5-9600 Gs oraligidagi chastotalar
diapazonini yaxshi kabul kiladi. 20 Gs dan kichik va 20000 Gs dan katta chastotali
tovushlar infratovush va ultratovush deyiladi. Bu olastlardagi tovushlarni kishi kulogi
eshita olmaydi.
Kishi kulogining eshitish kobiliyatini tovush bosimining absolyo’t uzgarishi
bo’yicha emas, balki uning nisbiy uzgarishi bo’yicha olish kabul kilingan. Tovush
bosimning bunday nisbiy uzgarishi shovqin kuchining boshlangich darajasi (nulevoy
uroven) deb ataladi va etalon sifatida kabul kilingan.
Boshlagich darajada (etalon) qilib tebranish chastotasi 1000 Gs, tovush bosimi
2x10
-5
Pa kabul kilingan. Bu eshitish kobiliyati normal bo’lgan kishilardagi eshitish
chegarasi bilan mos keladi. Bu chastotasi 2000 Gs bo’lganda tovush kuvvati 10
-12
Vt/m
2
mos keladi.
Shovqin kuchini ulchash uchun logarifmik shkala kabul kilingan, xar bir keyingi
pogona, oldingi pogonadan un marta kattadir. Shovqinlarning bunday nisbati shartli
ravishda bel (B) atalib, kuyidagi formula bilan ifodalanadi:
Б
J
J
l
=
lg
0
(5.1)
bu yerda J
j
- tovush bosimining ulchangan kiyimati, Pa.. J
0
- tovush bosimining
etalon kiymati, 2x10
-5
Pa.
Agar bir qancha shovqinlar birgalikda ta’sir kilganda, birinchisi boshlangichdan,
ya’ni asos qilib olinganigdan 10 marta katta bulsa, J
j
/J
0
=10. Bunda shovqin 1 B ga katta
deb olinadi, chunki 1g10=1. Agar J
j
/J
0
=100 bulsa 2B ga katta deb olinadi, chunki 1g
100=2 va xokazo. Bel ancha katta kiymat. Odamning kulogi odatda tovush kuchi
uzgarishning 0,1B ni paykaydi. Shuning uchun tovush kuchining ulchov birligi qilib
amaliyotda Belning undan bir bulagi bo’lgan detsibel (dB) kabul kilingan. Eshtishning
yukorigi maksimal chegarasi 13 B (130 dB) ga to’g’ri keladi. Bundan yukori
shovqinlarda kulokda ogrik paydo bo’ladi.
4
Chastotasi bo’yicha shovqinlar uch sinfga bulinadi:
past chastotali-350 Gs gacha;
urta chastotali-350 dan 800 Gs gacha;
yukori chastotali-800 Gs dan yukori bo’lgan chastotali. Inson tanasiga ta’siri
bo’yicha yukori chastotali shovqinlar zararli hisoblanadi.
Shovqinlar tovush bosimi, chastotasi, shovqin turi (tonal, keng mintaqali, impulsli)
va ta’sir qilish vaqtining uzunligi bilan normalashtiriladi.
Xar xil chastotali shovqinlar kishi kulogiga xar xil ta’sir kiladi. Shuning uchun xar
bir urta geometrik chastotaning oktava chizigi shovqining yo’l kuysa bo’ladigan meyori
belgilangan.
Oktava chizigi - tovushlar chastotasining yukorisiga pastkisidan ikki marta
kiymatga teng bo’lgan intervalidir, ya’ni
f юко и
f пастки
р
=
2
(5.2)
Shovqinlarni meyorlashtirishda urta geometrik chastotalarning kuyidagi oktava
chiziklari kabul kilingan: 63, 125, 250, 500, 1000, 2000, 4000, 8000 Gs.
Oktava chiziklarning urta geometrik chastotasi kuiydagi formula bo’yicha
aniqlanadi:
f
f юко и f пастки
=
р
(5.3)
Shovqinlar chastotasining spektri bo’yicha keng mintaqali (bunda tarkibida kup
tovush chastotalari bo’ladi, masalan, tukuv dastgoxidan chikayotgan shovqin) va tonal
turlariga ulinadi. Tonal shovqinlarda ma’lum ton aniq eshitilib turadi. Masalan,
ventilyatorlardan ajralib chikayotgan shovqin. Tonal shovqin keng polosali shovqinga
nisbatan kishi organizmiga kuprok salbiy ta’sir ko’rsatadi
5
jadval.
Tovush bosimining yo’l kuysa bo’ladigan darajasi.
Xonalar
Oktava chizigining urta geometrik chastotalari, Gs
Tovush
darajasi, dBA
63
125
250
500
1000
2000
4000
8000
To’qimachilik
korxonalarining
ishlab
chiqarish sexlari (doimiy ish
joylari) va xududlari
103
96
91
88
85
83
81
80
90
To’qimachilik
korxonalarining
idoralari
xonalari
79
70
63
58
55
52
50
49
60
Yashash joylari xududlari
mikrorayonlarning dam olish
maydonlari
67
57
49
44
40
37
35
33
45
6
Gost 12.1. 003-76 bo’yicha ishlab chiqarish korxonalarining domiy ish joylarida va
korxonalar xududida shovqining kuyidagicha yo’l kuysa bo’ladigan darajali kabul kilingan.
To’qimachilik sanoati korxonalarida shovqinni umumiy darajasiga karab chamlab
baxolash mumkin. Buning uchun shovqin ulchash asbobining A shkalasidan foydalaniladi
va bu dBA da ulchanadigan standartlashtirilgan va barcha shovqin ulchash asboblarida
mavjuddir.
Shovqin meyorlariga, uning ta’sir qilish vaqtining uzunligiga karab tuzatishlar
kiritiladi. Bu tuzatishlar kuyidagi (
jadval) da keltirilgandir.
Jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
