Shoʻrlanish, tuproq shoʻrlanishi suvda eriydigan mineral tuzlarning tuproqsa toʻplanish

---

Shoʻrlanish
Shoʻrlanish, tuproq shoʻrlanishi — suvda eriydigan mineral tuzlarning tuproqsa toʻplanish
jarayoni. Sh., asosan, choʻl va chala choʻllardagi pasttekisliklar hamda yer osti suvlari oqib
chiqmaydigan botiklarga xos. Sh. birlamchi va ikkilamchi boʻlishi mumkin. Birlamchi Sh. — shoʻr
(minerallashgan) sizot suvlarining bugʻlanishi, tuproq hosil qiluvchi ona jinslar tarkibidagi
tuzlarning erishi yoki suv havzalari atrofidagi tuzli toʻzonlarning shamol taʼsirida uchishi (eol
omil), oʻsimliklar vositasida tuzlarning biologik toʻplanishi. Ikkilamchi Sh. tuproqda suv rejimining
buzilishi, yaʼni notoʻgʻri sugʻorish natijasida birlamchi shahrida yuz bergan joylarda sodir boʻladi.
Ikkilamchi shahrining mavsumiy, dogʻli va yoppasiga yuz berishi mumkin boʻlgan xillari bor.
Mavsumiy Sh. tuzning tuproqda qishloq xoʻjaligi ekinlarining vegetatsiya davrida toʻplanishi. Bu,
asosan, yoz oylarida sugʻorish natijasida sathi koʻtarilgan grunt suvlari bugʻlanishining
kuchayishi tufayli yuz beradi. Mavsumiy shahriga qarshi tuproqda kuzgiqishki shoʻr yuvish ishlari
oʻtkaziladi. Dogʻli Sh. maydondagi yaxshi yuvilmay qolgan va grunt suvlari kuchli bugʻlanadigan
joylarda sodir boʻladi. Yoppasiga Sh. kuchli minerallashgan grunt suvlar sathi yer yuzasiga yaqin
boʻlgan joylarda roʻy berib, sugʻoriladigan maydon yuzasining hamma qismini egallaydi.
shahrida koʻpincha sulfat, xlorid va karbonat kislota tuzlari, ayrim hollardagina choʻllarda nitrat
kislotaning natriyli va kaliyli tuzlari toʻplanadi. Bu turlarning koʻpchiligi oʻsimliklar uchun juda
zararli. Xlorid va sulfat kislota tuzlarining miqdori tuproqda 0,1% boʻlgandayoq oʻsimlik zaharlana
boshlaydi, 0,3%—0,5% ga yetganda nobud boʻladi. Xlorid kislotaning barcha tuzlari: osh tuzi
(^aS1), magniy xlorid (M§S12) va kaltsiy xlorid (SaS12) oʻta zaharli. Xlorid kislota tuzlarining
xavfli taʼsiri yana shundaki, ular oʻsimlik toʻqimalari devorini yemiradi va natijada oʻsimlik
organizmida kechayotgan butun fiziologik jarayonlar buziladi, oʻsimlik nobud boʻladi. Bu tuzlar
tuproq eritmasining osmotik bosimini oshirib, fiziologik "quruqtik"ni vujudga keltiradi, bunday

---

sharoitda oʻsimliklar xudsi quruq tuproqdagidek oʻziga zarur suv va oziq moddalarni shima
olmaydi.
shahrining asosiy sababi yer yuzasiga yaqin minerallashgan grunt suvlar sathining koʻtarilib,
bugʻlanishidir. Bunda tuzlar tuproqning yuqori qatlamlari va yuzasida asta-sekin toʻplana boradi.
Mana shu jarayonlar kechadigan va kuchli bugʻlanish boshlanadigan grunt suv sathi kritik
chuqurlik deyiladi. shahrini toʻxtatish uchun grunt suvlar balandligini shu nuqtadan, yaʼni kritik
chuqurlikdan drenaj yordamida doimo pasaytirib turish kerak. Tuzlarning kimyoviy tarkibi (Sh.
tipi)ga koʻra sodali, sodasulfatli, sulfatli, sulfatxloridli, xloridsulfatli, xloridli va boshqalar Sh.lar
boʻladi.
Ikkilamchi (qaytalangan) Sh. odam faoliyati taʼsirida vujudga keladi. Shuning uchun uni baʼzan
antropogen Sh. ham deyiladi. Sugorish taʼsirida grunt suvlarining koʻpayishi bilan sarflanishi
oʻrtasidagi muvozanat buziladi. Sugorishga beriladigan suvning tuproqqa koʻp miqdorda sizib
ketishi (filtratsiyalanishi) natijasida tuproqda grunt suvlar zaxirasi keskin koʻpayadn va sathi
koʻtarilib, shahriga sharoit yaratiladi. Agar funt suvlar sathi kritik chuqurlikdan past boʻlsa, u
holda sugʻorish ikkilamchi shahrini vujudga keltirmaydi. Qayta Sh., odatda, grunt yer osti suvlar
yer osti oqimi yomon yoki umuman oqmaydigan maydonlardagi tuproqlarda sodir boʻladi.
Bunday gidrogeologik sharoit Mirzachoʻl, Qarshi choʻli, Markaziy Fargʻona, Quyi Amudaryo va
boshqalar joylarga xos. Bu hududlarda grunt suvlar sathini pasaytirish, yaʼni drenajlar qurish
shart.
Rasulov A.M., Pochvm Karshinskoy stepi, puti ix osvoyeniya, T., 1976; Zasolyonnne pochvn
Uzbekistana i voprosn ix osvoyeniya i melioratsiya: (Sb. statey), T., 1979; Abduganiyev A.A.,
Problemn povnsheniya ekonomicheskoy effektivnosti ispolzovaniya zasolyonnmx
oroshayemmx zemel v Uzbskistane, T., 1980.
Xushvaqt Namozov.
Bu maqolada 
boshqa til boʻlimlariga ishorat
 yoʻq.
Siz ularni topib va ushbu maqolaga qoʻshib, loyihaga yordam berishingiz mumkin.
Adabiyot