Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

Yangiliklar. 
Jumalist va siyosatshunoslar to‘g‘ridan-to‘g‘ri efir jarayonida.
88

---

Ommaviy  axborotning  eng  keng  tarqalgan  janrlaridan  bin  yangiliklardir. 
Yangiliklar  radio  va  televideniyening  birinchi  kimlaridanoq  efiming  bosh  va 
asosiy  sahifasni  egallab  kelgan.  Yangiliklaming  og'zaki  uzatish  shakli  haqida 
gapiradigan  bolsak,  uning  turli  xil  usullari  mavjud.  Ba’zilari  monolog  holida 
ya’ni  jumalist  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  kameraga  (mikrofonga)  yuzlanib,  yangiliklami 
o‘qib  eshittiradi.  Ba’zilarida  esa  boshqa  shaxs  (jumalistlar,  korrespondentlar, 
mutaxassislar,  fuqarolar,  intervyu  berayotgan  insonlar)  bilan  jonli  muloqot 
yordamida axborot uzatadi.
Bugungi  kunda  OAV  faoliyatlarining  rivojlanishi  sababli  yangiliklami 
uzatishda  monoton  (bir  xildagi)  muloqotdan  ko‘ra  interfaol  usullardan 
foydalanishga  katta  ahamiyat  berilmoqda.  Bunday  usullardan  biri  -  qisqa 
intervyular  seriyasidan  tashkil  topgan  axborot  uzatish  tizimi  Newsnight  BBC, 
BBC radiolaridan keng foydalanib kelinmoqda.
Keyingi  muloqot usuli -  studiyada to ‘g ‘ridan-to‘g‘ri uzatishda mavzuga  oid 
turli  xil  fikrlarga  ega  boigan  ma’lum  shaxslardan  intervyu  olish,  dolzarb 
mavzulami  o'rtaga  tashlash,  bahs-munozara  orqali  mavzuni  yoritib  berishdir.  Bu 
usul  turli  xil  teleshou  sifatida  amalga  oshirilayapti.  Bugungi  kunda  bunday  usul 
ommalashgan.
AQShda  interaktiv  muloqot  usuli  keng  tarqalmoqda.  Bunda  efirga  uzatish 
vaqti  ham  nazarda tutilib,  kunduzgi  efimi  an’anaviy  shakldagi  yangiliklar tashkil 
etadi.  Kechki  efirda  esa  interfaol  bahs-munozaralar  asosida  tuzulgan  teleshoular 
uzatiladi.  Bunday  ko‘rsatuvlar  tomoshabinni  ham  muloqotga  chorlaydi.  Turli 
fikrlarga  ega  boigan  teleshou  ishtirokchilarining  tarafdorlari  ekran  ortida  ham 
bahs-munozaraga  kirishadilar.  Ya’ni  teletomoshabinni  o‘rtaga  tashlangan 
masalalar haqida  o‘ylashga, bosh qotirishga undaydi.
Tok  shoular  qiziqarli  bolgani  uchun  tele-radio  kompaniyalar  ko'proq 
anashunday janrda mahsulot tayyorlashga alohida ahamiyat bermoqdalar.  Demak, 
biz  yangiliklarga  faqat  axborot  uzatish  mahsuli  deb  qarab  emas,  balki  axborotni
89

---

yetkazish  strukturasi,  axborotni  ta’sir  qilish  mexauizmi  jihatidan  ham  OAVlar 
usullarini alohida ко‘rib chiqishimiz lozim.
Axborot  uzatish  shakllarining  rivojlanishi  bilan  ommaga  ta’sir  o‘tkazish 
kuchaymoqda.  Bu  borada  axborot  uzatish  tizimi  o‘ziga  xos  vosita  sifatida  o‘sib 
kelmoqda.  Aslida  vosita  axborot  tashimaydi,  lekin  axborotni  uzatish  jarayonida 
interaktiv usul axborotni qabul qilishda o‘z kuchini ko'rsatadi
Intervyular  axborot  uzatishda  markaziy  rol  o‘ynaydi.  Tele  intervyu 
OAVlarining  spetsifik janri  bo‘lib,  birinchi  navbatda,  kun  mavzusi  bo‘lib  kelgan 
hodisalarga  uning  ishtirokchilari  (siyotsatchilar  va  boshqa  jamoatchi  insonlar) 
bilan  to‘g'ridan-to‘g‘ri  muloqot  orqali  yangiliklar  uzatiladi.  Bunday  intervyu  bir 
minutdan  kam  bo‘lishi  yoki  o‘n  daqiqadan  ham  ko‘p  bo‘lishi  mumkin.  Ular 
siyosatga  oid  bo‘lgan  masalalarga  qaratilgan  axborotlarda  o‘z  o‘rnini  topadi. 
Intervyuer  va  intervyu  beruvchi  o‘rtasidagi  savol-javob  kun  mavzusiga  aylangan 
axborotlar  ketma-ketligi  jarayonida  bo‘lib  o‘tishi  mumkin.  Bunda  intervyu 
beruvchi  axborotga  o‘z  munosabatini  bildiradi.  Intervyuer  esa  mavzuga  oid 
savollami  berish  jarayonida  bu  fikrlami  yanada  ochib  berishga  yordam  beradi. 
Bunday jarayonda jumalist  faqat  neytral  pozitsiyada  axborotga  yondashishi  talab 
etiladi. Jumalist “men”i berilmaydi.17
R eportajlar  nutqiy  qurilish  shakllariga  nihoyatda  boy.  Ularda  axborot  va 
talililiy janrlarga xos kompozitsion tuzilmalar keng qoilaniladi. Reportyor «Meni» 
matnga  kiritilgan  bo'lishi  ham,  nazarda  tutilgan,  tasaw ur  qilingan  bo'lishi  ham 
mumkin. Ba’zan u «Biz» shaklida yoki nazarda tutilgan o‘quvchi tasavvurida  ham 
lfodalandi.  Boshqa  hollarda  esa  jumalist  o‘quvchi  bilan  muloqot  qilish  usulini 
tanlaydi.
Sport  reportajlari  nutqiy  qurilishini  tarkiblashda  ikki  muhim  tamoyil 
kuzatiladi:  xolis (neytral) va shaxsiy (muallif mulohazasi).
Yoqeiy  reportajlarda,  odatda,  xolis  bayon  usuli,  shaxsiy  mualliflik 
tamoyilida  esa  sharhlash,  baholash  usuli  ustuvorlik  qiladi.  Xolis-voqeiy  usuldagi
r  Ian Hiitchbv.Media talk. Conversation Analysis and the Study o f Broadcasting Two Penn Plaza. New York.  NY 
10121-2289, USA First pubHshed, 2006.  P .121.
90

---

reportajlarda axborot berish  tadrijiy voqeaning  kechishi  oqimiga mos  boiib,  nutq 
ohangi,  tezligi  ham  o‘sha  voqea  jarayonini  aks  ettiracb.  Shu  bois  harakatni 
ifodalovchi  vositalar (fe’llar), ixcham va lo‘nda jumlalar ko‘p ishlatiladi.  Aniqlik, 
vazminlik, hujjatlilik, betaraf xolis bayon asosiy xususiyat sanaladi.
Futbol  yoki  boks  reportajlarida  jumalist  ba’zan  xolislikni,  betaraflikni 
«unutib»  qo‘yadi va oshkora tarzda hissiyotli muxlisga aylanadi.  U endi  hakamlik 
qilish  (hakam  bilan  munozaraga  kirishishi),  o‘z  his-tuyg‘ularini,  shaxsiy  nuqtai 
nazarini oshkora bayon qilishi mumkin. Oqibatda, vazminlik, aniqlik his-tuyg‘u va 
mulohazalar  bilan  almashadi.  Bu hissiyot va mulohaza  o‘quvchi yoki  tomoshabin 
hissiyotiga  yaqin,  unga  «yuqadigan»  hayajonli  tuyg‘u  sifatida  ifodalanadi.  Bu, 
albatta, reportaj  samaradorligini, ta’sirchanligni  oshiradi.  Ammo bunda ham asosiy 
kompozitsion tamoyilga amal qilinadi:  nutqiy ifodanirig barcha qismlari va usullari 
jumalist  «Meni»  asosida  tarkiblangan  yaxlit  kompozitsion  butunlikni  yaratishga 
yo‘naltiriladi.
Sport  o‘yinlari  matniy  sharhi  (gazeta  axboroti), 
eng  aw alo,  lug‘aviy 
ifodalari,  maxsus  atamalari  silsilasi  bilan  ajralib  turadi.  Sport  terminologiyasi 
matnning  yetakchi  lisoniy  xususiyati  sanaladi.  Ammo  bu  atama  va  ifodalar 
umuman sport o‘yini muayyan turi  tavsifini  berish maqsadida emas,  balki  malum 
bir  sharoitda  b o iib   o ‘tgan  va natijasi  o‘quvchiga m alum   boigan  o‘yini  -  voqea 
sifatida sharhlash, babolash maqsadida qollangan boiadi. Matn yozma monolog -  
hikoya qilish tamoyilida tarkiblanadi.
Har  safar  muayyan  bir  o‘yin  sharhlansa-da,  yangi  matn  yaratilsa-da  bu 
matnlar  lisoniy jihatdan  -   lug‘aviy  tarkibi,  matniy  qurilishi  jihatdan  bir-biridan 
uncha farq  qilmaydi.  Ulaming  lug‘aviy  tarkibida  asosiy  axborotni  ifodalovchi  va 
baholovchi  so'zlar  faol  ishlatiladi.  Masalan,  futbol  o ‘yini  sharhida  to‘p,  gol, 
darvoza,  maydon  kabi  so‘zlar,  o'yinclularning  nomlari,  nomerlari,  maydondagi 
harakati  va  bu  harakatning  vaqti,  o‘mini  bildimvchi  ifodalar  asosiy  axborot 
mazmunini  sharlilashga  xizmat  qiladi.  Sifat,  sifatdosh,  ravish  turkumiga  mansub
91

---

so‘zlar,  modal  ifodalar  aniqlovi,  sifatlovchi  birikmalai  axborotni  baholash 
maqsadini amalga oshiradi.
Bu  ikki  xil  turdagi  so'zlaming  ko‘p  ishlatilishi  sport  sharhlari  matnining 
lug‘aviy  andozalashuv  darajasini  oshirib  yuborgan,  janriy-ushibiy  mohiyat  kasb 
etgan.