Shomaksudova, M. Israil \ oav da yozma matn. Nutq va munozara

Xulosa  qismi 
bu  -  yakun  boLlib,  undan  xulosaviy  fikrlar  o‘rin  oladi, 
shuningdek, ba’zi taklif, tavsiyalar beriladi, kelgusida qilinadigan ishlarni amalga 
oshirish yo‘llari belgilanadi.
Bu  borada  Tursunoy  Ziyodova  «Matn  tuzilishiga  ko‘ra  gap,  xatboshi 
(abzas),  murakkab  sintaktik  butunlik,  bo‘lim,  qism,  boblardan  tashkil  topishi 
mumkin.  Ammo  matnni  tashkil  qiladigan  asosiy  tarkibiy  qismlar  3  ta:  kirish,
122

---

asosiy  qism:  xulosa.  Badiiy  asarlar,  poemalar,  romanlar,  yirik  trilogiyalar  ham 
matn  tushunchasi  ostida  birlashib,  yaxlit,  imiumiy  tasawumi  -  ijodiy  (ilmiy, 
publitsistik)  matnni  hosil  qiladi».  Og‘zaki  nutq  tuzilmasi  o‘ziga  xos  bo lib ,  u 
quyidagi  jadvalda  e’tirof  etilgan:  og‘zaki  matn  tuzilmasida  -   so‘zlovchi 
dastawal,  quyidagi  savollarga javob  topib  olishi  zarur:  Nima?,  Nima  uchun?, 
Qanday qilib?  Xulosa.
Demak,  nima  gapirmoqchi, 
qanday  maqsadda  (masalan,  tarbiyaviy 
maqsadda,  bilim  berish  maqsadida,  informatsiya  berisli  maqsadida,  o‘zim 
reklama  qilish  maqsadida),  uni  qanday  qilib va  qanday vositalar  orqali  yetkazib 
beradi va xulosa berish kabilar belgilab olinadi.
K irish
Asosiy qism
X ulosa
10  %
80  %
10  %
Aforizm
l ) R e j a e ’lon  qilinadi:
Auditoriyadan  savol
H is-tuyg‘u  (samimiylik)
1.
so‘raladi.
Yum or
2.
E ’tirof,  his-tuyg‘ular.
K o ‘z bilan m uloqot
3.
Fikr-m ulohazalar so'raladi.
Tilaklar
2) Asos.  Fakt (ilmiy,
Y um ordan foydalaniladi.
Istaklar
akademiklik,  ilmiy-metodik
Tezis (m asalalami  sanash).
Tezis (asoslash) 
Tasvir (tasaw ur, 
maslahatlar)
Asos (dolzarbligi) 
Prespektiva (istiqbol) 
Harakat (psixologik 
to ‘siq lary o ‘qligi)
asos.)
3) Q isqalik (aniqlik, 
lo'ndalik)
4) M unosabat (shaxsiy)
5) B o ‘lak b o 'y ich a  xulosa
6) U zviy bog'liqlik
7) Lirik chekinish (5 
daqiqadan oshmasligi 
kerak.)
Xulosa.
K elajak uchun tilaklar. 
Eng oxirgi jum la:  aforizm, 
yum or (o'rinli) va h.k.
Har  bir  qism  orasida  uzviy  bogiiqlik  bo'lishi  shart.  Qismlarda  va  ular 
orasida  beriladigan  lirik  chekinish,  yum or  va  aforizmlar  mavzuga  mos  va  qisqa 
bo‘lishi  talab  qilinadi.  Aks  holatda  tinglovchini  chalg'ishiga  olib  keladi  va 
nutqning qimmatini tushurib yuboradi.
123

---

Mahmud  As’ad  Jo‘shon  ham  o‘zining  « 0 ‘quv  va  yozuv  malakasi» 
risolasida matn butunligini tashkil  etadigan yuqoridagi uch qism haqida  atroflicha 
to‘xtalib, kirish  qismining  ortiqcha so'zlarstz ixcham boiishini,  asosiy qismda esa 
aytiladigan fikrlaruing barchasi ushbu bo'limda qalamga olinishini harnda xulosa - 
fikming  yakuni  va  uning  eng  muhim  unsuri  ekani,  eng  so'iiggida  aytilgan  so‘z, 
eng ko‘p esda qoladigan xususiyatga ega boiishi kerakligini qayd etadi.
Demak,  matn  yaratish  murakkab  jaryon  bo‘lib,  buning  uchun  muallif 
nafaqat  mavzuni  yaxshi  bilishi,  balki,  uni  yetkazib  berish  vositalarini,  nutqiy 
birliklar, matn turlari va uslubiy xususiyatlarini yaxshi  o‘zlashtirgan bo  iishi talab 
qilinadi.  Matn  yaratishda  til  vositalari  haqida  chuqur  bilim  va  ulami  amalda 
qo'llash  mahorati  talab  qilinadi.  Buning  uchun  lingvistik  vositalardan  biri  nutq 
birliklarini  to‘g‘ri  ajrata  bilish  va ulami  matnda  o‘z  o'raida  qo‘llay  olish  muhim 
ahamiyat  kasb  etadi.  Jumalist  faoliyati  murakkab  jarayon  bo‘lib,  jumalistdan 
mahorat  talab  qilinadi.  Jurnalistning  mahorati  birinchi  bo‘lib  uning  nutq 
mahoratiga bog‘liqdir.