Shoh va shoir

Alisher Navoiyning hayoti va faoliyati
(1441 - 1501)
Buyuk gumanist shoirimiz faoliyati va ijodiga teran nazar tashlasak, uning dahosi ijtimoiy hayotning, mafkura va madaniyatning barcha sohalarini qamrab olganidan hayratga tushamiz.
I.Karimov
O`zbek adabiyotining asoschisi, shoir, olim, ma'ri- fatparvar, faylasuf, musiqashunos, davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy 1441 yil 9 fevralda Hirot shahrida tavallud topgan. Uning otasi G`iyosiddin Muhammad zamonasining bilimdon kishilaridan va Temuriylar xonadoniga yaqin shaxslardan bo`lgan. U go`dakligidanoq she'riyatga va ilm olishga qiziqqan, farzandiga ta'lim-tarbiya berish uchun munosib shart-sharoitlar yaratib berishga harakat qilgan. Alisher 4-5 yoshlarida shahzoda Husayn bilan birga maktabda ta'lim oladi.
Alisher yoshligidanoq sharq adabiyotiga, fors she'riyatiga qiziqqan. U badiiy asarlarni o`qish va o`rganish bilan kifoyalanib qolmay, o`zi ham she'rlar yoza boshladi. U 10-12 yoshlaridayoq ilk she'rlari bilan mashhur bo`lib, katta san'atkor va olimlarning diqqatini o`ziga jalb qildi. Alisherning iste'dodidan mamnun bo`lgan mavlono Lutfiy (Xondamirning xabar berishicha) uning:
Orazin yopqoch ko`zimdan sochilur har lahza yosh,
Bo`ylakim, paydo bo`lur yulduz, nihon bo`lg`och quyosh...
matla'li g`azalini tinglab, "Agar mumkin bo`lsa edi, men o`zimning forsiy va turkiy tillarda aytgan o`n-o`n ikki ming she'rimni shu bir g`azalga almashar edim",- degan.
Navoiy mantiq, falsafa, riyoziyot va boshqa fanlar bilan shug`ullanadi. Firdavsiy, Nizomiy, Xisrav Dehlaviy, Sa'diy, Atoiy, Lutfiy va boshqa yozuvchilarning asarlarini qunt bilan o`rgana boshlaydi. U o`zbek va fors-tojik tillarida bir qancha she'rlar bitib, ikki til bi-limdoni sifatida
shuhrat qozonadi. O`zbek tilidagi she'rlarida "Navoiy" ("navo"-kuy so`zidan), fors-tojik tilidagi she'rlarida esa asosan "Foniy" ("fano"-vaqtincha, o`tkinchi so`zidan) olib va ba'zan "Navoiy" taxallusini qo`llaydi.
Navoiy dastlab lirik she'rlari bilan keng shuhrat qozona boshlaydi. U o`zbek tilidagi dastlabki yirik asarini, ya'ni "Hiloliya" qasidasini Sulton Husayn Boyqaroga bag`ishlagan bo`lsa, fors tilidagi birinchi yirik asari "Tuhfat ul-afkor" (1476) qasidasini Jomiyga bag`ishlagan edi.
1470-yillarning oxirlarida Alisher Navoiy o`zi- ning o`zbek tilida yozgan she'rlaridan iborat ilk devoni - "Badoe' ul-bidoya" ("Badiiylik ibtidosi")ni tuzdi.
Alisher Navoiyda o`zbek tilida "Xamsa"-besh doston yaratish maqsadi yoshligidan bo`lgan. Ushbu maqsadini 1483 - 1485 yillarda amalga oshiradi. Asar o`zbek adabiyoti shuhratini olamga yoyib, jahon adabiyotining durdona- laridan biriga aylandi.
Alisher Navoiy 1485 yili mashhur "Nazm ul-javohir" ("Hikmatli so`zlar manzumasi") asarini yozadi.
Navoiy "Tarixi anbiyo va hukamo" (Payg`ambarlar va tabiblar tarixi: din va tibbiyot tarixidagi buyuk shaxslar hayotidan umumtarixiy risola) (1488), "Siroj ul-muslimiyn" ("Musulmonlar chirog`i") (1488) kabi asarlarini ham yaratgan.
U hamisha ko`proq ijodiy va ilmiy ishlar bilan shug`ullanish, bu boradagi rejalarni amalga oshirish xayoli bilan yashardi.
Navoiy 1490 yil o`ziga zamondosh shoirlar haqida Jomiyning "Bahoriston", Davlatshoh Samarqandiyning "Tazkirat ush-shuaro" asarlari shaklida "Majolis un-nafois" ("Nafislar majmuasi") tazkirasini tuzishga kirishib, uni 1492 yilda tamomladi.
U 1492 yilda aruz ilmiga bag`ishlangan "Mezon ul-avzon" ("Vaznlar o`lchovi") risolasini yaratgan. 1494 yilda turkiy tildagi maktublarni to`plab "Munshaot" ("Maktublar") majmuasini tuzgan. Shuningdek, Navoiy 1494 yilda islom ma'naviyatining buyuk siymolari, xususan, turk, fors, hind mashoyixlariga oid "Nasoim ul-muhabbat" ("Muhabbat shabbodasi") risola- sini yozadi.
Alisher Navoiy 1491 - 1492 yillardan boshlab turkiy tilda yozilgan hamma she'rlaridan yangi yig`ma devon tuzishga kirishadi va bu ish 1498 - 1499 yillarda nihoyasiga yetadi. Devonning umumiy nomi "Xazoyin ul-maoniy" ("Ma'nolar xazinasi") bo`lib, 4 qismdan iborat bo`lganligi uchun "Chor devon" deb ham atalgan.
U 1498 yilda "Lison ut-tayr" ("Qushlar tili") falsafiy dostonini, 1499 yilda "Muhokamat ul-lug`atayn" ("Ikki til muhokamasi") nomli ilmiy asarini yaratgan.
Navoiy "Lison ut-tayr" dostonini "Xamsa" dan 14 yil keyin yaratgan. Bu asarini shoir "Foniy" taxallusi bilan yozgan. Chunki bu davrda uning hayoti keksalikka yuz o`girgan, aniqrog`i, bu dunyosidan ko`proq u dunyosini o`ylay boshlagan edi. Ushbu asar bolaligida sevib o`qigani - Farididdin Attorning "Mantiq ut-tayr" ("Qushlar tili") dostoniga javob tarzida, shoirning o`z ta'biri bilan aytganda "tarjima rasmi bila" yuzaga keltirgan she'riy mo`'jizasi edi.
"Lison ut-tayr" dostoni 100 ming baytdan iboratdir. Ushbu boy meros bilan Alisher Navoiy o`zbek adabi-yotini jahon yuksakligiga ko`tardi va adabiy tiliga asos soldi.
Navoiy "Muhokamat ul-lug`atayn" asarida turkiy tilning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotdagi o`rni, uning grammatik mukammalligi, so`zlarga boyligi, forsiy til qoidalari va hadisalariga qiyoslangan holda chuqur va aniq misollar orqali tahlil etilgan.
Alisher Navoiyning so`nggi buyuk asarlaridan yana biri nasriy pandnoma yo`sinida yozilgan "Mahbub ul-qulub" ("Qalblar sevgani")dir.
1500 yilning 28 dekabrida Husayn Boyqaro isyon ko`targan o`g`li - Muhammad Husayn bilan sulh tuzib, Hirotga qaytar ekan, Alisher Navoiy ham uni kutib olishi lozimligiga ishorat qiladi. Orada 2-3 kunlik yo`l bor edi. Alisher Navoiy o`zining so`nggi she'rini Poyob rabotida yozgan va undan nusxa ko`chirtirib, kelayotgan Husayn Boyqaroga yuborgan. Uchinchi kuni Alisher Navoiy hukmdor istiqboliga yaqinlashayotganida o`zini yomon his etgan, u bilan ko`rishayotganda hushidan ketib, qaytib o`ziga kelmagan va 1501 yilning 3 yanvarida vafot etadi.
Buyuk so`z sultoni, o`zbek xalqining ulug` shoiri va mutafakkiriga vafotidan keyin yuksak hurmat va ehtirom ko`rsatila boshlandi. Jumladan, Alisher Navoiy nomidagi O`zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti - O`zbekiston Respublikasining badiiy ijod sohasidagi eng oliy mukofoti, O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan 1989 yilda 13 sentyabrda ta'sis etildi.
Alisher Navoiy qoldirgan ma'naviy meros - uning nodir asarlari mangulikka dahldordir.