Íshning maqsadi Ushbu amaliy mashg’ulotning maqsadi talabalarga kóllarning shakl va ólcham kórsatkichlarini aniqlash usullarini órgatish

4. Kólning qirg’oq chizig’i uzunligini aniqlash.

Buning uchun tsirkul-ólchagich qadamini 1 sm qilib belgilab, «0» izobat uzunligini ólchaymiz. Sóng tsirkul qadamlari soni N_ts ni karta masshtabiga kópaytirib, kólning qirg’oq chizig’i uzunligi( )ni aniqlaymiz:

q N_ts · Dl q 45 · 2 km q 90 km.
5. Kólning qirg’oq chizig’i egri-bugriligini ifoda­laydigan koeffitsient( )ni aniqlash:

6. Kól kosasining suv sig’imini hisoblash.

Dastlab har bir izobat bilan chegaralangan maydonlar (f_i) aniqlanadi. Sóng ikki izobat bilan chegaralangan elementar hajmlar(DV_i) hisoblanadi. Malumki, kóllarning elementar hajmlari kesik konusning hajmi kabi hisoblanadi. Masalan, «0» va «2» izobatlar bilan chegaralangan hajm quyidagicha hisoblanadi:

bu erda: -«0» va «2» izobatlar bilan chegaralangan maydonlar bólib, óz navbatida q F_k ; q 2m q 0,002 km.

Qolgan DV₂, DV₃, DV₄ elementar hajmlar ham shu tartibda hisoblanadi (7.1-jadval). Kól tubida joylashgan DV₅ elementar hajm esa konus hajmi sifatida quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

bu erda q 1,2 m, yani eng quyi «8»izobat bilan kólning maksimal chuqurligi orasidagi farq.

Yuqorida bajarilgan hisoblashlarning natijalari 7.1-jadvalda keltirilgan.

9.1-jadval

İzobatlar bilan chegaralangan maydonlar va elementar hajmlarni hisoblash

İzobatlar	N	fi, km^2	DVi, km^3	SDVi, km^3
0	96	384,0	0,700	1,878
2	79	316,0	0,556	1,178
4	60	240,0	0,420	0,622
6	45	180,0	0,196	0,202
8	4,00	16,0	0,006	0,006
9,2	0,0	0,0	0,0	0,00

7. Kólning eng katta va órtacha chuqurliklarini aniqlash.

a) kólning eng katta chuqurligi(h_max) ólchash natijalari bóyicha aniqlanadi. 9.1-rasmdagi chizmada keltirilgan malumotlar bóyicha: h_max q 9.2 m.

b) kólning órtacha chuqurligi(h_órt) quyidagi ifoda yordamida hisoblanadi:
h_órt q
8. Kól kosasining maydon va hajm egri chiziqlari grafigini chizish.

Bu chizma 9.1-jadval malumotlari asosida chiziladi (9.2-rasm).

9. Kól kosasi shaklini ifodalaydigan koeffitsi­entni hisoblash:


Malumki, S.D.Muraveyskiy tasnifi bóyicha Sq1,0 bólsa, kól shakli tsilindrsimon, S q 0,33 bólganda esa ko­nussimon bóladi. «S»ning qiymatini hisoblash nati­jasidan kórinib turibdiki, amaliy mashg’ulotda órganilib chiqilgan kól kosasi shakli paraboloidsimon ekan.
10. Bajarilgan ishning tahlili
Ushbu amaliy mashg’ulot kóllarning shakl va ólcham kórsatkichlarini aniqlashga bag’ishlangan bólib, unda Kumushkólning suv yuzasi maydonini, uzunligini, kengligini, maksimal va órtacha chuqurligini, kól kosasi shaklini, kól kosasi sig’imini, kól kosasining maydon va hajm egri chiziqlari grafigi chizildi.

Tahliliy bayonnomani tuzishda olingan natijalarning, aniqrog’i kóllarning shakl va ólcham kórsatkichlarini aniqlashning ilmiy va amaliy ahamiyatiga ham etibor qaratish lozim.

Sinov savollari
1. Kól deb qabul qilinadigan suv havzasi qanday shartlarga javob berishi kerak?

2. Kól botig’i va kól kosasining farqini ayting.

3. Kól kosasida qanday qismlar ajratiladi?

4. Litoral va sublitoral tushunchalarining mano­sini aytib bering.

5. Profundal nima?

6. Dunyo kóllariga qisqacha tavsif bering.

7. Evrosiyo materigi kóllariga xos bólgan xususiyat­lar nimalardan iborat?

8. Wrta Osiyo kóllarini joylashish órniga bog’liq holda qanday guruhlarga ajratish mumkin?

9. Wrta Osiyoning tog’ kóllariga xos bólgan xususiyatlarni ayting.

10. Wrta Osiyoning tekislik kóllari qanday suvlar hisobiga tóyinadi?

11. Kóllarning genezisi bóyicha tasniflari qaysi olimlar tomonidan ishlab chiqilgan?

12. M.A.Pervuxin tasnifi qachon yaratilgan va unda kóllar qanday guruhlarga ajratilgan?

13. B.B.Bogoslovskiy tasnifining oldingi tasnif­lardan farqi nimada?

14. Wrta Osiyo kóllarining A.M.Nikitin tomonidan taklif etilgan tasnifini eslang.

15. Antropogen kóllar qanday guruhlarga ajrati­ladi?

16."Kóllar morfologiyasi" va "kóllar morfome­triyasi" tushunchalarining manosini aytib bering.

17. Kóllar suv yuzasining shakli va ólchamlari qanday kórsatkichlar orqali ifodalanadi?

18. Kólning suv yuzasi maydoni qanday aniqlanadi?

19. Kóllar kosalarining shakli va ólchamlarini ifodalovchi kórsatkichlarni sanab bering.

20. Kól tubi nishabligi qanday aniqlanadi?

21. Kóllarning maydon va hajm egri chiziqlari qanday chiziladi?

22. Kóllarning morfometrik belgilari bóyicha qanday tasniflarini bilasiz?

23. P.V.İvanov kóllarning qanday tasniflarini taklif etgan?

24. Wrta Osiyo kóllari morfologiyasi va morfome­triyasiga qisqacha tavsif bering.