Shirinmiya o’simligini vegetativ ko’paytirish usullari. Reja: Kirish. I bob. Adabiyotlar sharhi. II bob. Asosiy qism

II bob. Asosiy qism.

2.1. Shirinmiya o’simligi va uning turlari haqida ma’lumot.

Qadimdan odamlar tarkibida glitsirrizin moddasiga boy bo‘lgan o‘simliklardan biri, aslida dukkakdoshlar avlodiga mansub bo‘lgan Glycyrriza L. turi qizil miya (shirin miya) deb nomlangan o‘simlik insonlar va hayvonlar sog‘ligiga ijobiy ta’sir etib meditsinada ishlatilib kelingan. Inson ongi yuksala borgan sari bu o‘simliklarni
bioekologik xususiyatlari dunyo miqyosida to‘laroq o‘rganildi. XX asrda uning
ildizida inson salomatligini mustaxkamlaydigan moddalarni fiziologikbiokimyoviy jihatlari o‘rganildi. Lekin Farg‘ona viloyati sharoitida o‘rganilmagan.
Respublikamizda bu sohada O‘zFA Botanika instituti kollektivi tomonidan
(1970-1985) Sirdaryo va Qoraqalpog‘istonda dalada turlicha manzillarda yashab
turgan qizilmiyaning turlarini ildizi, ba’zan urug‘i orqali ko‘paytirish sohasida
tadqiqotlar o‘tkazilgan (Zokirov K va boshqalar, 1970) Pauzner, Nigmatov, 1973;
Pauzner, Toshmuxamedov, 1970; Muinova, 1979; Galinova, 1977, 1985;
Strelsova, 1985a, 1985b;Badalov 1985a, 1985b; Durmishev, 1985; Xaydarov, 1989
va boshq). Ammo keyingi 10-15 yil ichida ilmiy jurnal va to‘plamlarda bu
sohadagi tadqiqot, tavsiya va ko‘rsatmalar deyarli uchramaydi.
Glitsirrizin kislotasi qizilmiya (solodka) o‘simligida ko‘p bo‘lganligi,
o‘simlik esa dukkakli o‘simliklar qatoridan joy olganligini biologik-kimyoviy
xossalarini anatomik natijalariga asosan uning 4 xususiyati bor:
a) Inson salomatligi uchun zarur bo‘lgan saponinlar, flavonoidlar va
farmatsevtika uchun ko‘plab birikmalar serobligi tufayli oziq-ovqat sanoati uchun
zarurligi;
b) Hayvonlar uchun gormonal jarayonlarni (estriol) faolligini oshiruvchi,
go‘sht va sut miqdorini ortishiga olib keladi. Gulli o‘simlik bo‘lgani uchun
asalarichilikni rivojlanishida muhim manba hisoblanadi;
v) Qizilmiya dukkakli o‘simliklar guruhidan joy olgani uchun ildizlarida
Pizobium bo‘lganidan atmosfera havosi erkin azotini o‘zlashtiruvchi tuganak
bakteriyalar faoliyati tufayli (100-150 kg/ga) azot to‘playdi. Ya’ni azotli o‘g‘itlarni
juda oz miqdorda faqat ko‘karib chiqqan vaqtida o‘zidan keyingi ekinlarga azot
o‘g‘iti solmasdan hosil olish mumkin;
g) Qizilmiya o‘simligining bar sathi o‘ta rivojlanganligi uchun may oylariga
borib egatlar orasini to‘liq qoplaydi. Tuproqdan suv bug‘lanishi keskin ko‘payadi
natijada tuzlar bug‘lar bilan havoga chiqadi, ya’ni meliorativ ekin hisoblanadi;
d) Yem-hashak sifatida oqsil yuqori bo‘lganidan, poya va barglar, shingil
mevalari hayvonlar uchun to‘yimli ozuqa hamda ko‘plab natriy va xlorni yerdan
olib chiqib ketadi.

Bayon etilganlardan ma’lum maqsad va vazifalarni bajarish sho‘rxok
yerlarda tuproqni unumdorligini azot bilan boyitish, ildizlardan tayyorlangan
mahsulotlarni qayta ishlashga berish, yer ustki qismidan har yili o‘rib olish
biomassasini ko‘pligi, asalarilar uchun 3-4 oy ozuqa manbai bo‘lishligi, tuzlarni
kamaytirish mumkinligi kamdan-kam o‘simliklarga hadya etilgan.
O‘simliklarning turli organlarida-ildiz, poya, barg, gul, urug‘, tuganaklarida
ko‘plab birikmalar mavjud bo‘lib, oz darajada to‘planadi. Bonnerni fikricha bu
moddalarni “ikkilamchi o‘simlik moddalari” deb atagan. Bu ikkilamchi deb
nomlangan, yoxud oqsilsiz aminokislotolar, aminlar, alkaloidlar (21, 22, 7.9) purin,
pirimidinsimon birikmalar, oravizm (39) latirizm (58), glyukozosimon, siogenli
glyukozasimon yoki geksozaminlardir.

Ushbu mavzuni 2 qismga bo‘lib, birinchi qismida azotli birikmalar haqida,
ikkinchi qismida ureidlar ya’ni dukkaklilarda azotli birikmalarni tashuvchisitransporti tariqasida-tuganak bakteriyalar tomonidan azot to‘plovchilar (fiksatorlar) deb atash mumkin.