Шимолий америка

AQSH va Kanada milliy parklari va ularning hukumat bilan hamkorliklari

Milliy parklar qachonlardir bizning kallamizga kelgan eng buyuk g‘oya hisoblanadi. Mutlaqo amerikancha, mutlaqo demokratik, ular bizdagi eng yaxshi fazilatlarni aks ettiradi. Uolles Styyeled, 1983

Milliy parklar to‘g‘risidagi bizning asosiy tasavvurimiz, xuddi tabiatning buyuk mo‘jizasidek. Yyellouston parki xuddi shunday. Amerikadagi 367 ta milliy parklarni hammasi shunday emas, ular mamlakatning barcha burchaklarida barpo etilgan va joy va landshaftning butun mo‘jizalarini aks ettiradi.

Milliy parklar xizmati 1916 yilda AQSH kongressi tomonidan tabiat burchaklarini konservatlash va ularda kelajak avlodlar bu yerlarga kelishi va bu go‘zalliklardan bahramand bo‘lishi uchun xo‘jalik faoliyatiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida tashkil etilgan.

Juda mashhur Yyellouston va Yosemit parklaridan tashqari, park xizmati ko‘plab tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan inshootlarni nazorat qiladi: Bostondagi Ozodlik so‘qmog‘i, Filodelfiyadagi Mustaqillik zali, Sharpsburg (Merilend shtati) ostidagi jang maydoni, Gavayidagi Pyorlxarborgdagi Arizona kemasiga bag‘ishlangan me’morial, park xizmati himoyasida ko‘plab madaniyat yodgorliklari, arxeologik qazilmalar, yelkanli kemalar, koloniol davri kiyimlari, Fuqarolar urushi davri hujjatlari ham turadi.

Bizning milliy parklarimiz kabi amerikancha hayot aks ettirilgan narsa yo‘q. Mamlakat xalqqa tegishlidir, degan asosiy g‘oya ularga tayanadi.

Park xizmati Arktika tundralaridan tortib Marjon qoyalarigacha bo‘lgan ekotizimlarni, havoni va ichayotgan suvimizni tadqiq etishni nazoratini olgan. U kislota yomg‘irlari, iqlim o‘zgarishlari va biologik o‘zgarish bo‘yicha xalqaro loyihalarda ishtirok etadi. o‘ta go‘zal, tabbiy landshaftlarni saqlash g‘oyasi shundan kelib chiqqanki, odamlar bundan zavqlansin. Bu Amerikaning noyob tabbiy boyliklari inson shafqatsizligi bilan toptalmasin.

Keyingi yigirma yil ichida tizimga yana uchta qo‘riqxona qo‘shildi. Milliy parkning yangi turlari – shahar dam olish hududlari, daryo qo‘riqxonalari, sayyohlik qo‘riqxonalari, tarixiy joylar. qo‘riqxonalar tizimlariga kiruvchi 367 ta hudud 80 million akr yerni egallaydi. Parklarning o‘lchamlari juda turlicha: Vrangeldagi milliy park va Alyaskadagi Muqaddas Elyas parklari 13 million akrlarga ega bo‘lsa, Tadeush Kostyushko milliy me’moriali atigi 0,2 akrni egallaydi.

Har yili 273 million odam milliy parklarga tashrif byuradi. Undagi turli xizmatlar va dasturlardan to‘la-to‘kis foydalanadi. Ko‘p yillar muqaddam park xizmati o‘z oldiga qo‘yigan vazifalar endilikda ko‘proq har bir parkning ekotizimini saqlab qolish va noyob yoki yo‘qolib borayotgan o‘simlik va hayvonot dunyosini himoyalash tomoniga o‘zgardi.

Kanadada 29 ta katta milliy parklar va 20 dan ziyod milliy-tarixiy parklar va manzillar mavjud. Eng go‘zal tog‘ yuksakliklari hududida joylashgan Banf milliy parki 1885 yilda asos solingan birinchi park tizimi edi. Endilikda uning tarkibiga Jasper, Ku-tene, Yoxova Revelstok milliy parklari bir necha mahalliy parklar va qo‘riqxonalar manzarali tog‘ cho‘qqilarga (Britaniya Kolumbiyasi va Albert provinsiyalari) tutashib ketgan. Bu parklarga poyezdda (Kanada Tinch okean temir yo‘li), mashinada (Tronskanada shossesi), shuningdek, mahalliy aviakompaniya xizmatlaridan foydalanib borish mumkin.

Kanada milliy parklari to‘g‘risida qonunda yozilgan: “Parklar Kanada xalqi uchun – uning dam olishi, ma’rifati va ko‘ngil ochishi uchun barpo etilgan va ular bo‘lg‘usi avlodlarga ilk go‘zalligi bilan yetkazib boriladi.” Kanada parklarida sayyohlik xizmati (ayniqsa, Baff shahri) rivojlangan, ko‘plab Shiveytsariya uslubidagi shalelar, chang‘i kurortlari, sport markazlari, xushmanzara, sivilizatsiya oyog‘i yetmagan joylarda alohida dam olish uylari mavjud. Kanadada, va ehtimol butun dunyoda eng katta park Alberta va Shimoliy g‘arbiy hudud provinsiyasida joylashgan Vud baffalo milliy parki hsoblanadi. U 4 million 480 million gektarni tashkil etadi va unda dunyodagi eng yirik yovvoyi bizon podalari yashaydi. Park go‘yo tabiat qo‘riqxonasi sifatida xizmat qiladi va sayyohlarning ommaviy borishlari uchun mo‘ljallanmagan.

Kanada hukumati ikkinchi jahon urushidan keyin dam olish va ko‘ngil ochish ishlari bilan jiddiy shug‘ullana boshladi. Bular, sayyohat, turizm, sport va faol dam olish san’at va madaniyat ushbu yo‘nalishlarning har birida hukumat tomonidan ta’msisi etilgan agentliklar u yoki bu mas’uliyatni zimmasiga olgan holda ish olib boradi. Ular bir-biriga yordam beradi va bir biri bilan ma’lum bir majburiyatlar asosida ish olib boradi.

Urushdan keynggi o‘n yillikda Kanada hukumati mamlakat ichki zahiralarini birinchi navatdagi vazifalarini bajarish uchun ishga solib bir qator umumxalq madaniy tadbirlarini ta’sis etildi. 1950 yillar jismoniy tarbiyaga, 60-yillarda yoshlar, 70-yillarda madaniyat va madaniyatlararo muloqotlar bayrog‘i ostida o‘tdi. 1980 va 90-yillarda yuqoridagi mavzularni birlashtiruvchi va oila hamda nikoh mavzusiga e’tibor beruvchi bir necha dasturlar hayotga tatbiq etildi.

Hokimiyat turli tarmoqlari manfaatlari ko‘p masalalarda, jumladan, dam olish va ko‘ngil ochish masalalarida bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Bu haqda ko‘pgina mamlakatlarning bosh asoschilari mustaqillik deklaratsiyasida har bir fuqaroning hayotdan, erkinlik va baxt topish huquqlarni tasdiqlab, o‘zlarining eng yaxshi so‘zlarini aytishgan. AQSH konstitutsiyasining mag‘zida ushbu huquqlarni tasdiqlovchi federal qonunlar odamlarning ko‘ngil ochishini muvofiqlashtiruvchi usullar o‘z huquqiy asosini topgan. Hukumat fuqarolarning daromadi, savdosi, ko‘chmas mulkidan turli soliqlar ushlab qoladi. Bundan tashqari, hukumat dam olish, transport vositlari, motor qayiqlari, mehmonxona xodimlaridan ham o‘z faoliyati uchun soliq ushlab qoladi.

Soliq mablag‘laridan ajratiladigan pullar, dam olish va fuqarolarning ko‘ngil ochishidan tushadigan soliq mablag‘laridan ajaritladigan pullar barcha darajadagi tashkilotlar o‘rtasida taxsimlanadi: federatsiya/ shtat, provinsiya, kichik va katta shaharlar. Odamlar turli ishlar bilan o‘z ko‘ngillarini ochishadi: muzeylarga, teatrlarga, kutubxona, bog‘, o‘yingoh, tabiat qo‘ynida sayr, sport bilan shug‘ullanish (komandada va alohida) va hokazo.

Sog‘lomlashtirish-ko‘ngilochar tadbirlarda ishtirok etish, demografik xarakterdagi turli omillarga ta’sir qiladi: jins, yosh, madaniy daraja, tarbiya, ta’lim, mashg‘ulot turi, tanishuv.

Biror narsani qabul qilish va belgilashning o‘ziga xosligi ham muhim rol o‘ynaydi. YA’ni biz qandaydir ko‘ngilochar tadbirga qatnashamizmi, agar qatnashsak u bizga yoqadimi? Odamlarning qabul qilishi va belgilashi ma’lum ijtimoiy muhitdagi ularning hayot natijasi hisoblanadi. Tashqi dunyodan kelayotgan rag‘batlantirishlar bizning hayotga bo‘lgan qarashlarimiz va his-tuyg‘ularimizni shakllantiradi. Boshqa jihatdan, bu rag‘batlantirishlar demografik omillar bilan belgilanadi. qisqasini aytganda odamlar o‘zlari uchun o‘z qiziqishlari va qobiliyatlariga xos dam olish turlarini tanlaydi.

Dam olishni uyushtiruvchi mutaxassislar o‘z ishlarida turli muammolarga va turli xarakterdagi huquqiy tushunchalarga duch keladiki, ulardan qo‘yidagilarni aytish mumkin:

* Ko‘ngil ochish tadbirlarini amaliy rejalashtirish.

* Landshaftlarni sinflashtirish.

* Federal budjetdan moliyalashtirish

* Fondlarni bo‘lish va rivojlantirish

* Yerdan foydalanish va hududlar

* Shtatda va mahalliy moliyalashtirish

* Vezdixodlarni halokati va sug‘urta polislari

* Yo‘llardan foydalanish huquqi

* Landshaftlarning tasvirlari (Masalan: hech kim yurmagan joylar, manzarali daryolari bo‘lgan yovvoyi tabiat, dastlabki yashagan aholi yo‘llari, tabiat qo‘riqxonasi)

* Maqsadlar va resurslardagi farqlar (Masalan: ko‘p sonli federal-shtat-mahalliy agentliklar, yerni uchdan bir qismini nazorat qiluvchi fuqarolarning dam olishi uchun foydalanadigan)

XULOSA

Qadim zamonlarda hozirgi Amerika Qoʻshma Shtatlari hududida indeys va eskimoslar yashagan. Amerika 1492-yilda X. Kolumb tomonidan kashf etilgandan keyin 16-asrda Ispaniya, Fransiya, Angliya, Gollandiya, Shvetsiya, Shimoliy Amerikadagi boʻsh yerlarni egallashga kirishdi. Angliya 18-asr oʻrtalarida asosiy raqiblarini surib chiqarib, qitʼaning sharqiy qismida oʻzining mustamlakachilik hukmronligini oʻrnatdi. Yerlarni egallash va oʻrnashib olish bilan ayni bir vaqtda mahalliy aholi qirgʻin qilindi va Afrikadan qul negrlar ommaviy ravishda olib kelindi. 1775–83-yillardagi Shimoliy Amerikada mustaqillik uchun urush davomida 1776-yil 4 iyulda federal davlat – Amerika Qoʻshma Shtatlariga asos solindi va u respublika deb eʼlon qilindi. J. Vashington Amerika Qõshma Shtatlarining birinchi prezidenta etib saylandi. Mamlakat shimolida sanoat va fermerlik, janubiyda quldorlikka asoslangan dehqonchilik rivojlandi. Gʻarbdagi indeys qabilalarini haydab yuborish va yangi yerlarni oʻzlashtirish hisobiga Amerika Qoʻshma Shtatlari hududi tez kengaya bordi. 1803-yilda Fransiyadan Gʻarbiy Luiziana „sotib olindi“, 1819-yilda Ispaniya Floridaning bahridan oʻtdi, 1836-yilda Meksikadan Texas tortib olindi. 19-asr mobaynida hozirgi Kaliforniya, Arizona, Nyu-Meksiko, Nevada shtatlarining hududlari, Kolorado va Vayoming shtatlarining bir qismi qoʻshib olindi. 19-asr oʻrtalarida Amerika Qoʻshma Shtatlarida „ikki partiyali tizim“ tarkib topdi. Endi hokimiyatni Demokratik partiya bilan Respublikachilar partiyasi galmagal boshqaradigan boʻldi. Shimoliy burjuaziyasi bilan janub plantatorlari oʻrtasidagi ziddiyat Amerika Qoʻshma Shtatlarida 1861–65-yillar fuqarolar urushiga olib keldi, unda prezident A. Linkoln boshchiligidagi shimoliy shtatlar gʻalaba qozondi. Urush davomida yer ulushlari haqida (1862), quldorlikni bekor qilish toʻgʻrisida (1865) qonunlar qabul qilindi. Fuqarolar urushidan soʻng mamlakat iqtisodiyoti jadal rivojlana boshladi. 1867-yilda Amerika Qoʻshma Shtatlari chor Rossiyasidan Alyaska va Aleut orollarini sotib oldi; 19-asr oxirida Filippin, Gavayi, Puerto-Riko va boshqalarni, 1903-yilda Panama kanali zonasini qoʻlga kiritdi. Ikki asr boʻsagʻasida Amerika Qoʻshma Shtatlariga koʻchib kelishning yangi toʻlqini boshlandi. Muhojirlarning aksariyati janubi-sharqiy Yevropadan edi. Birinchi jahon urushi davri (1914– 18)da Amerika Qoʻshma Shtatlari avvaliga betaraflik mavqeida turdi, 1917-yil aprelda Antanta tomonida turib harakat qildi. Urushdan keyin Amerika Qoʻshma Shtatlari iqtisodiy yuksalish davriga kirdi. Ammo tez orada iqtisodiy inqiroz (1929–33) boshlanib, ishsizlik kuchaydi (1933-yil 17 mln. ishsiz bor edi), korxonalar sindi, ishlab chiqarish keskin pasaydi. Inqiroz sharoitida F. Ruzvelt (1933– 45-yillarda Amerika Qoʻshma Shtatlari prezidenta) boshchiligidagi Demokratik partiya maʼmuriyati hokimiyat tepasiga keldi. Uning tashabbusi bilan bir qancha ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar amalga oshirildi, „yangi yoʻl“ deb atalgan bu yoʻl Amerika Qoʻshma Shtatlarini inqirozdan olib chiqish maqsadini koʻzlar edi. 1941-yilda Yaponiya Amerikaning PyorlXarbor harbiy-dengiz bazasiga hujum qilganidan keyin Amerika Qoʻshma Shtatlari Ikkinchi jahon urushiga qoʻshildi va Gitlerga qarshi koalitsiya tomoniga oʻtdi. Amerika qurolli kuchlari asosan Tinch okeanda Yaponiyaga qarshi jangovar harakatlarda qatnashdi. 1943-yilda Italiyaga qoʻshin tushirdi. Amerika Qoʻshma Shtatlari ittifoqchilarning xalqaro anjumanlarida (1943-yil Texron, 1945-yil Qrim, 1945-yil Potsdam konferensiyalarida) qatnashdi. Nihoyat, 1944-yil 6 iyunda Amerika Qoʻshma Shtatlari bilan Buyuk Britaniya ikkinchi frontni ochdi. 1945-yil avgustda G. Trumen (1945–53-yillarda Amerika Qoʻshma Shtatlari prezidenta) buyrugʻi bilan Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shlariga atom bombalari tashlandi; oʻn minglab tinch aholining qirilishiga sabab boʻldi. 1950-53-yillarda Amerika Qoʻshma Shtatlari Koreya urushida qatnashdi, 1956–75-yillarda Vyetnamda urush olib bordi. 1945-yildan Amerika Qoʻshma Shtatlari – BMT, shuningdek Amerika davlatlari tashkiloti, NATO aʼzosi. Oʻzbekiston Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlarini 1992-yil 12 fevralda oʻrnatgan.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. I.A.Karimov, «O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida» Toshkent «O`zbekiston» 1995 yil.

2. I.A.Karimov «O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida», «Xafvsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». Toshkent. «O`zbekiston» 1997 yil.

3. Lipes Y.G. Geografiya mirovogo xozyaystva. Moskva «Vlados», 1999 g.

4. Sosialno-ekonomicheskaya geografiyu zarubejnogo mira. Pod red. V.V.Volskogo. Moskva Kron-press, 1998 g.

5. Mironenko N.S. Vvedeniye v geografiyu mirovogo xozyaystva. Moskva 1995 g.

6. Baburin V.A, Mazurov Y.L. Geograficheskiye osnovi upravleniya. Moskva 2000 g.

7. Soliyev A, Maxammadaliyev R, Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya asoslari. T, O`zMU. 2005 yil.

8. Naseleniya mira. Demograficheskiy spravochnik. M: Misl, 1989 g.

9. Ergashev A. va boshq. Jaxon mamlakatlari. Toshkent 2006 yil.