ҚЎшилган қиймат солиғи самарадорлиги кўрсаткичлари: Ўзбекистондаги ҳолат таҳлили

Адабиётлар шарҳи 
Давлат даромадларини шакллантиришга қаратилган солиқ тизимининг 
ривожланиш тарихида ҚҚСнинг жорий этилиши ХХ аср иккинчи ярмида 
ушбу йўналишдаги энг муҳим кашфиётлардан бири ҳисобланади [4]. ҚҚС 
ғояси германиялик ишбилармон Вилгелм фон Сименс томонидан 1919-
йилларда илгари сурилган бўлса-да, ушбу солиқ амалиётга 1948 йилда 
Францияда татбиқ этилган [5]. Франция дастлаб ишлаб чиқариш босқичини 
қамраб олувчи ЯММга асосланган ҚҚСни жорий қилган ва кейинчалик уни 
1954 йилда истеъмолни тўлиқ қамраб олувчи ҚҚС билан алмаштирган
[6]. 
Мазкур солиқ 1960 йилларнинг охири ва 1970 йилларнинг бошларида 
Европа мамлакатларида (Германия, Дания, Нидерландия, Франция, 
Швейцария, Белгия, Буюк Британия, Италия, Люксембург, Норвегияда) 
жорий этилган ва ҳозирги кунгача амал қилиб келмоқда. 
Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигига (МДҲ) кирувчи мамлакатларда 
ҚҚС 1992 йилдан бошлаб жорий этила бошланган. 
Бугунги кунда ҚҚСни 170 та мамлакат жорий этган бўлиб, ушбу 
давлатлар жами солиқ тушумларининг ўртача 20 фоизини ҚҚСдан тушумлар 
ташкил этади
[7]. 

---

“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий журнали. №4, август, 2021 йил. ISSN: 2181-1016 
3 
Тадқиқотлар 
мамлакатда 
амал 
қиладиган 
ҚҚС 
механизми 
иқтисодиётнинг ривожланиш даражаси билан чамбарчас боғлиқлигини 
кўрсатади. Хусусан, Ebrill ва бошқалар
[8] аҳоли даромадлари ва 
саводхонлиги даражаси юқори, қишлоқ хўжалиги улуши эса паст бўлган 
иқтисодиётларда ҚҚС тушумлари нисбатан юқорироқ бўлишини аниқлаган. 
ҚҚСнинг билвосита (эгри) солиққа тортишнинг бошқа муқобил 
усулларидан афзаллиги унинг юқори фискал салоҳияти ҳисобланади. Одатда 
ҚҚС кенг солиқ базасига эга бўлиши ва у орқали ҳисоб-фактураларни 
мониторинг қилиш имкониятининг мавжудлиги солиқ қонунчилигига риоя 
этиш ҳамда солиқлар йиғилувчанлигини яхшилашга ёрдам беради [6]. 
Аммо ҚҚСнинг юқорида назарда тутилган фискал хусусияти унинг қай 
даражада самарали механизмга эгалигига бевосита боғлиқ. 
Ҳар қандай солиқнинг самарадорлик даражаси унинг ўз функцияларини 
қай даражада бажара олиши, яъни солиқ тушумлари ошишини таъминлаши 
ва (ёки) иқтисодий жараёнлар, шу жумладан, аҳоли турмуш даражасига 
таъсири билан баҳоланади. 
Моҳиятан, ҚҚС иқтисодиётда икки асосий вазифани амалга ошириш 
мақсадида лойиҳаланган
[9]: 
• бюджет харажатларини молиялаштириш манбаларини кенгайтиришга 
қаратилган бўлиб, давлат бюджети учун “пул машинаси” вазифасини 
бажаради; 
• даромадларни 
макроиқтисодий 
даражада 
қайта 
тақсимлаш 
ҳисобланади, аммо у истеъмол қарорларига таъсир этишга 
йўналтирилмаган. 
Амалий ва назарий жиҳатдан ҚҚСнинг самарадорлиги унинг истеъмолга 
асосланганлиги, кенг қамровли эканлиги ва чакана савдо босқичига қадар 
етиб бора олиши билан белгиланади. Агар солиқ механизми тўғри 
шакллантирилган ва амалиётга тўғри жорий қилинган бўлса, ҚҚС ҳар қандай 
босқичда яратиладиган соф қўшилган қийматдан самарали солиқ ундириш 
имкониятини таъминлайди [8]. 
Бунда, дастлаб солиқ объектларининг тўғри танланиши ва солиқ базаси 
ҳамда ҚҚСни ҳисоблашда қўлланиладиган ёндашув ва услубиётларни унинг 
мақсад ва вазифаларига мувофиқ равишда белгиланиши муҳим ҳисобланади. 
Одатда ҚҚС объекти реализация қилиш бўйича айланма бўлиб, солиқ 
базасини ҳисоблашда мавжуд ёндашувлар (қўшилган қиймат тури, 
даромадлар тури ва истеъмол тури) орасидан истеъмол тури энг кенг 
қўлланилади
[6], шу жумладан Ўзбекистонда ҳам. Чунки, ҚҚС одатда 
қўшилган қиймат ёки даромадларни солиққа тортишга эмас, аксинча, 
истеъмолни солиққа тортишга мўлжалланган
[8] ва ҳар бир амалга 
оширилган транзакция, яъни сотилган (харид қилинган) товарлар ёки 
хизматларнинг қиймати бўйича ҳисобланади (бундан имтиёз тақдим этилган 
товар ва хизматларнинг қиймати мустасно). 
Назарий-услубий жиҳатдан ҚҚСни ҳисоблашнинг уч муқобил усули 
мавжуд. Булар – қўшиш усули, чегирма усули ва ҳисоб-фактурага асосланган 

---